فرهنگ ايرانی يعنی نرم کردن خشونت

سیروس‌ علی‌نژاد متولد ۱۳۲۴ رشت، فارغ‌التحصیل روزنامه‌نگاری از دانشگاه تهران است، و از همان اوان جوانی به مهارت در نگارش Essay شهرت یافته.

از ویژگی‌ها و قدرت علی‌نژاد نثر پاکیزه، ایجاز، عمق و تیزهوشی است که در مقاله‌هاش و یا در Essayهایی که می‌نویسد، او را از بسیاری از روزنامه‌نگاران متمایز می‌کند. من از سیروس علی‌نژاد بسیار آموخته‌ام.
امروز در آرشیوم نواری پیدا کردم که مربوط به سال ۲۰۰۱ است. سالی که در دانشگاه لندن داستان‌خوانی داشتم و علی‌نژاد هم در سالن حضور داشت، و همان‌جا بود که در خیابانی با او قدم زدیم و از او پرسیدم:

آقای علی‌نژاد ایران یعنی چی؟

خیلی سوال سختی است. ایران یعنی آن مجموعه‌ی فرهنگی که به نام ایران شناخته می‌شود. یعنی به جغرافیاش در واقع منحصر نمی‌شود و بیرون از جغرافیای امروزش تا جاهای بسیار دوری می‌رود. به لحاظ جغرافیایی شاید تا آن سمت تاجیکستان و افغانستان هم برود. اما از این‌چیزها فراتر است.
مثلاً دیروز من در تلویزیون "بی‌بی‌سی دو" داشتم یک مسابقه اسب سواری می‌دیدم که اسمش بود "رویال اسکات"، بعد آنجا یک اسب را نشان می‌داد که نوشته بود پرشين و ظاهراً آن اسب از نژاد ایرانی بود و در چند نوبت هم اول شد و برنده شد.

من اصلاً در چهره آن اسب هم ایرانی بودن را می‌دیدم.
اما حالا به غیر از این چهره و این‌ها، اساساً یک اسبی از نژاد ایرانی، فرض کنیم که در لندن در یک مسابقه‌ای هست، خب آن هم بخشی از فرهنگ ایران و ایرانی به حساب می‌آید.

این‌طور نیست که حالا بشود ایران را محدود کرد و یک جور وطن‌پرستی مخصوصی در جغرافیا برای آن قایل شد. با وجود این هویت ایرانی را به این سادگی‌ها نمی‌توان تعریف کرد.

حالا دست کم می‌شود دو شاخه‌ی اساسی برای آن قایل شد؛ یکی این‌که همین زبان فارسی است، که یعنی ایران یک جوری در همین زبان فارسی خلاصه می‌شود و هر جا که این زبان هست و نقش و تأثیراتش هست، آن‌جاها در واقع منتقل کننده‌ی فرهنگ ایران این زبان است و یا برپشت این زبان است که فرهنگ ایرانی حمل شده و خیلی هم غنی است.

و بعد در طول این هزار سال اخیر، شاید فرهنگ شیعه به هرحال یک ستون دیگر فرهنگ ایران بوده، و هیچ گریزی هم از این نیست...
بقيه‌اش را بگذار بعداً بگم... چون خيلی سوال مشکلی است انصافاً...

ایران یک جوری در ادیانش مثل زرتشت خلاصه می‌شود. آناهیتا و ميترا و خدایان قبل از زرتشتش.

و بعد ايران يک جوری بعد از اسلام در شعرش زنده می‌شود که از ویژگی‌های مهمش این است؛ یعنی در فردوسی، در سعدی، در حافظ، در مولانا، در نظامی. يعنی وقتی این‌ها را نام می‌برم انگار ایران را می‌فهمم.

اين سوال تو واقعاً سوال سختی است. کسی باید بنشیند و ببیند ایران چیست؟ يک کسی دارد اين کار را می کند. به گمانم باقر معين مدت‌ها است که دارد می‌گردد که ببيند ایران يعنی چی؟ فکر کنم که تو باید با او هم مصاحبه کنی. این توارد بسیار خوبی است. تو هم داری همين کار را می‌کنی.

بايد رفت ویژگی‌های فرهنگ ایران را دید و در واقع تفاوت‌‌هایش را با فرهنگ‌های دیگر و ویژگی‌های فرهنگ‌های دیگر سنجيد؛ آنهم همین دشواری‌ها را پیدا می‌کند.
ولی اگر بخواهیم فرهنگ ایرانی و نشانه‌هایش و ویژگی‌هایش را دست‌کم لیست و فهرست کنیم، به نظرم یک جوری در روشنفکری آخر دوره ساسانی خلاصه می‌شود که اشخاص ظاهراً، هم درد دین دارند، و هم درد روشنفکری؛ مثل مزدک، مثل مانی، مثل بزرگمهر حکیم. این توأمان است و جدا کردنش برایشان بسیار دشوار.

آن‌جوری که مثلاً بزرگمهر حکیم اول می‌رود توی مقدمه‌ی کليله و دمنه که خودش تعریف می‌کند، می‌گوید اول رفتم ببینم که کدام دین بر حق است، و وقتی که جستجو می‌کند، هرکسی را می‌بیند می‌گوید: من مصیبم و خصم من مبطل، یعنی اینکه آن‌ها باطل‌اند و فقط ما حق داریم.
و می‌بيند که این با عقلش که بخش روشنفکری ایران است، سازگار نیست.

سیروس علی‌نژاد و عباس معروفی

به همین جهت همه را رها می‌کند و هیچ دینی اختیار نمی‌کند، این‌جوری اختیار می‌کند که بهترین چیزها را از تمام ادیان می‌گیرد و این می‌شود ایرانیت او، می‌شود تحول روشنفکری دوره آخر ساسانی و پیش از دوره‌ی آمدن اسلام.

اما بعد از اسلام این اتفاقات و ویژگی‌ها به کلی از فرهنگ ایران سترده می‌شود. دردهای سنگينی پیدا می‌شود که اساساً روشنفکری ایران نابود می‌شود، و از یاد روشنفکری باقی‌مانده هم می‌رود.

بعدها که در قرن سوم و چهارم دوباره اين ماجرا کمی ظهور و نضج پيدا می‌کند؛ در رودکی، در ابن سینا و دیگران، آنها نیز مایه‌هایشان مربوط می‌شود به دوره پیش از اسلام. یعنی مربوط به دوره پس از اسلام نیست .
مثلا اگر دانشگاه جندی‌شاپور بوده یا آموخته‌های دانشگاه جندی‌شاپور، وقایع و آثارش بوده، آنها را می‌گیرند و دوباره‌سازی می‌کنند. بیرونی و ابن سینا و حتا رودکی در واقع آبشخورشان از آنجا بوده.

ولی از آن زمان ویژگی فرهنگ ایرانی بیشتر در شعر بروز می‌کند و همین‌طور ادامه پیدا می‌کند و باقی می‌ماند. بعد البته مقداری عرفان وارد شعر و دین و جامعه می‌شود.
به این معنی که می‌خواهد این چیز خشک متعصب مسما به دین و مذهب را نرم کند و از آن طریق در واقع یک ویژگی در فرهنگ ایرانی پیدا می‌شود که کارش اساساً خرد کردن فرهنگ‌های دیگر و پذیرفتن چیزهای خوب آن و دور ریختن چیزهای بد آن است.

این ویژگی ايرانی در تمام این ۱۳۰۰ و ۱۴۰۰ سال بعد اسلام ادامه پیدا می‌کند. يعنی وقتی اعراب می‌آیند، با اعراب همین وضع را پیدا می‌کند، آنها را نرم می‌کند و دین‌شان را ملایم می‌کند.
وقتی که ترک‌ها مثل سلجوقیان و خوارزمشاهیان می‌آیند با آنها نیز همین کار را می‌کند، و بعد وقتی که حتا مغول‌ها هم می‌آیند با مغول هم همین کار را می‌کند.

اما در یک دوره‌ی به خصوصی که این مملک پراکنده است و می‌رود که بر روی ستونی جمع شود، یعنی در دوره‌ی صفویه، دوره‌ی پیش از شاه عباس و در واقع پدران شاه عباس مثل شاه اسماعیل و شیخ حیدر و غیره، این طوری می‌شود که دوباره گویا ضرروت پیدا می‌کند یک نوع تعصبی بوجود بیاید تا بر محور آن یک ایرانیتی شکل بگیرد و آن ایران پراکنده را دوباره گرد هم بیاورد و به صورت یک واحد جغرافیایی و ملی در بیاورد، و آن مبنایش دین اسلام که نه، بلکه مذهب شیعه بوده است.
از آن زمان به بعد دوباره این ویژگی شیعه بودن با ما هست و هنوز هم هست و به هیچ وجهی نمی‌توان از آن جدا شد.

البته چیزهای خوب فراوانی در آن وجود دارد همانطور که چیزهای بد هم هست.
اما ديگر چه می‌توانم بهت بگويم؟ دیگر نمی‌دانم که چه چیزی ایرانی بودن را نشان می‌دهد. باید بنشینم و یک وقتی بگذارم و تعمق کنم. چون به تفکر زیادی لازم دارد.