واسونک، شعر اروتيک زنان شيراز

پرسه در متن‌

در متن‌های ادبی پرسه می‌زنيم
که خودمان فراموش نشويم،

که زندگی از يادمان نرود،

که بدانيم هستيم.

واسونک‌های شيراز، شاديانه‌های زندگی

اولين بار وقتی در شيراز بودم، کلمه ی واسونک را از زبان زنی بسيار زيبا شنيدم که داشت می‌گفت ما شيرازی‌ها چی داريم و چی نداريم. آن روز من بيست و دو ساله بودم، و پرتابل راديو ايران بر دوشم بود. گزارشی که از واسونک‌های شيرازی تهيه کردم هرگز پخش نشد، و اصلاً معلوم نيست که در آرشيو باشد يا نه. آخر ما که انقلاب نکرده‌ايم، ما منفجر شده‌ايم.

واسونک و آن ترانه‌‌ها از يادم رفت، سال‌ها گذشت تا من برای حضور در کارگاه جمعی راديو زمانه به آمستردام رفتم. دور ميز ناهارخوری بوديم که يکباره نيک‌آهنگ کوثر يک واسونک خواند و خنديد. و من برگشتم به شيراز، بيست و دو سالگی، و آن زن که حالا ديگر نيست. نيک آهنگ اما هست. و می‌توانم کمی از واسونک‌ها حرف بزنم، تا درباره‌ی اين ترانه‌های اروتيک فارسی يا شيرازی طرح موضوع کنم.

واسونک ترانه‌ای است که مردی را وا می‌ايستاند. قدقامتی‌ست برای يک مرد از زبان زنی دلبسته‌ی زندگی که جرئت خواندن ترانه را داشته باشد تا با ترفندی به مرد بگويد: «واستا، بذار برات اينو بخونم.» يا نه، می‌گويد: «وامی‌ستونمت که نری.»

واسونک گرچه اروتيک است، اما هرزگی در آن ديده نمی‌شود، از زبان زنی بيان می‌شود که می‌خواهد تشکيل خانواده بدهد، و مردی را به اين کانون دلگرم کند.

آی بالا بالا بلا!

قربون بالات

ای بلا!

فرش راهش گُل کنين

که بياد خونه‌ی ما.

ريشه‌ی اين ترانه‌ها از هرجا که باشد به فرهنگ کوچه باز می‌گردد، به زندگی، به ساده‌ترين نياز بشر که اداری نيست، رسمی نيست، دروغ نيست، مزه‌ی لبخند می‌دهد، و خود زندگی‌ست.

گرچه ابوالقاسم فقيری و صادق همايونی در پژوهش‌های فولکلوريک خود درباره‌ی واسونک‌ها حرف زده‌اند، اما تنها کتاب مستقلی که تا کنون در اين زمينه منتشر شده از آن فاطمه طاهری است.

واسونک‌های شيراز از فاطمه طاهری اما کامل نيست، و فقط بخش عروس و داماد را دربرگرفته است، در حالی‌که واسونک تنها مختص مراسم عروسی نيست، بهانه‌ای است برای مرد بلند کردن آن هم برای سامان دادن به زندگی مشترک و تشکيل خانواده.

ابر اومد بارون گرفت

آی!

سيل اومد دالون گرفت

سوريا گويين مبارک

کار ما سامون گرفت.

در مقدمه اين کتاب آمده است: « واسونک تک بيت‌هايی است (گاه مقفا و گاه بی رديف و يا قافيه) با وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن که حال و هوای ترانه دارد...»

واسونک سينه به سينه چرخيده، و به مقتضای حال و هوای روزگار تغييراتی داشته است. فاطمه طاری می‌نويسد: « واسونک ترانه‌هايی مختص مراسم عروسی است و در جشن‌های متنوع از قبيل خواستگاری، بله‌بران، رخت‌بران، مجلس حنابندان، مجلس عقد، حجله‌بندی، شب زفاف، و مراسم متنوع پاگشا به توسط زنان، به صورت فردی و گروهی خوانده می‌شود. اين اشعار را گاه به دايره زنگی، تمبک، کمانچه، قيچک، نقاره، نی انبان و... و گاه نيز در ضرباهنگ هلهله‌های جمعی می‌خوانند. در اين همخوانی، نخست يکی از زنها شروع به خواندن واسونک می‌کند، و اطرافيان "کِل" می‌زنند. پس از آن، واسونک‌خوانی به شکل دوره‌ای ادامه می‌يابد.»

گل گرونه آی دوماد
گلدون گرونه آی دوماد

قدر خانومت بودون

که زن گرون آی دوماد!

واسونک شاعر معروف ندارد، بر آمده از دل مردم کوچه است، و پر از تخيل و شاديانه، پر از عنصر زندگی، پر از درک رابطه‌های انسانی پيش از حضور مردسالاری يا فمنيسم مقابل آن، انگار انسان‌ها در آن روزگار به خود زندگی می‌انديشيده‌اند، نه به عواقب آن، و نه به قوانين دست و پاگير تفرقه‌ساز.

روی تو باغ باهار
آی!

خوی تو بوی باهار

مست مستم از نگاهت

مست گيسوی باهار.

در کتاب واسونک‌های شيراز که ثبت است بر جريده‌ی عالم دوام آن، جای صدها واسونک خالی‌ست که لابد به دلايل شرايط روزگار و تسلط سانسور از تيغ جان سالم به در نبرده، و حذف شده است.

سر زده خورشيدمو
پرپر زده خورشيدمو

راه بدين خوبان خوبان

تا بياد اميد مو.

ترانه‌های زنان، مجموعه واسونک‌های شيراز با تحقيق و پژوهش فاطمه طاهری در سال 1381 توسط نشر ثالث منتشر شده است.

آسمون پرستاره
نيزه‌بازی می‌کنه

شازده دوماد توی حجله

بوسه‌بازی می‌کنه.

از کسانی که چيزی از واسونک‌ها می‌دانند، می‌خواهيم برای غنای اين مجموعه از فرهنگ عامه ايران ما را ياری کنند، به ويژه شيرازی‌ها که در سرودن واسونک استادند و راستی راستی آدم را وامی‌ستونند.

عباس معروفی