درس‌های مشروطه برای روشنفکران امروز

نیک‌آهنگ کوثر

رامین جهانبگلو، استاد دانشگاه تورنتو کانادا از جمله کسانی است که روی نقش روشنفکران در انقلاب مشروطه تاکید بسیاری می‌کند.

جهانبگلو در پاسخ کسانی که معتقد هستند انقلاب مشروطه جبر تاریخی آن دوران بوده و نه تحت تاثیر عملکرد روشنفکران، می‌گوید:

البته من با کلمه‌ی جبر تاریخی خیلی موافق نیستم. برای این‌که فکر می‌کنم طبیعتاً یک شرایط فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بوده که موجب شده انقلاب مشروطه اتفاق بیفتد.

به هرحال اهداف انقلاب مشروطه مبارزه با اهداف سیاسی خودسرانه‌، برای محدود ساختن سلطنت قاجار، و ایجاد دولت قانونی از طریق ایجاد نظم حقوقی و دادگستری‌، و بالاخره نگارش قانون اساسی بود.

بنابراین نقش روشنفکران هم خیلی مهم می‌‌شود. چون در پشت این اهداف و این خواست‌ها، ما با سه ایده‌ی اصلی مواجه می‌شویم: ایده‌ی ملت و دولت، ایده‌ی پارلمان و پارلمانتاریسم و بالاخره مفهوم قانون، قانونمندی و احترام به قانون.

رامین جهانبگلو/ عکس‌ها از نیک‌آهنگ کوثر، زمانه

این سه مفهوم، ایده‌هایی هستند که روشنفکران آن دوره به‌صورت کلیدی تحت تاثیر رویارویی با غرب این ایده‌ها را شکل دادند و اتفاقاً جالب است که می‌بینیم حتی بعد از مشروطه، این ایده‌ها دوباره در ایجاد احزاب سیاسی، مفهوم شهروندی و آن چیزی که ما امروز آن را جامعه‌ی مدنی می‌نامیم، در تشکیل و ایجاد روشنفکری حالا از نوع لیبرال آن یا از نوع رادیکال و چپ آن؛ خیلی نقش مهمی داشتند.

بنابراین نتیجه‌گیری می‌کنم که به نظر من روشنفکرها در ایجاد مشروطه و مشروطه‌خواهی نقش خیلی خیلی مهمی داشتند.

روشنفکران ایرانی چه در دوران مشروطه و چه در دوره‌های پهلوی و جمهوری اسلامی، با مشکلات زیادی روبرو بوده‌اند. نقش روشنفکران ایرانی در حال حاضر چگونه با نقش ایشان در گذشته‌ی نه چندان دور قابل مقایسه هست؟

سوال خیلی جالبی است و اتفاقا بحث خیلی جالبی هم هست برای اینکه من فکر می‌کنم دو سال بعد از انقلاب مشروطه ما با چیزی که روبرو هستیم این است که هنوز بسیاری از آن ایده‌ها، ایده‌های امروز هستند برای روشنفکری امروز ایران و روشنفکران امروز ایران هم هنوز به دنبال آزادی مدنی و آزادی اندیشیدن هستند. به دنبال مساله‌ی تجدد و تجددخواهی و مساوات هستند و اتفاقا تمام این مفاهیم و این مسائل در انقلاب ایران هم مطرح شد. دوم مساله‌ای که در دوره‌ی انقلاب مشروطه و پس از آن در دوره‌ی رضا شاه مطرح بود برای بسیاری از روشنفکران به نظر من مساله‌ی روشنگری از بالا و روشنگری از پایین بوده. توضیح می‌دهم.

‌روشنگری از بالا موجب شده که ما به سبک آتاترکی یا رضا شاهی، به دنبال ایجاد یک تجدد آمرانه و ایجاد یک دولت مقتدر و مرکزی باشیم. و روشنگری از پایین، طبیعتاً ایجاد احزاب سیاسی و پایان دادن به یک نوع خودکامگی سیاسی بود.

ما وقتی بحث‌های روشنفکری امروز ایران را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم که در مورد هر دوی این مسایل دارند بحث می‌کنند و طبیعتاً وقتی که بحث دموکراسی و استقلال ایران مطرح می‌شود، این بحث‌هایی هم که در مشروطه بوده، به نظر من هنوز مطرح است.

از یک منظر دیگر نزدیک شدن بعضی از روشنفکران به قدرت باعث شد که چهره‌ای که جامعه از آن‌ها ترسیم کرده بود، تغییر بکند. این مساله آیا توانسته آن تاثیری را که می‌خواسته، روی قدرت بگذارد یا نه؟

فکر می‌کنم که تا یک حدی گذاشته، ولی تا یک حدی هم نگذاشته است. ‌من با آقای ماشاء‌الله آجودانی موافق هستم، به‌ویژه در مورد مشروطیت که صحبت می‌کنیم؛ ایشان اعتقاد دارند که بعد از مشروطیت، دموکراسی پای درخت استقلال و اقتدار قربانی شد. و این به‌طور کلی حرف درستی است.

ولی وقتی که ما دوره‌ی بعد از مشروطه یا حتی دوره‌ی بعد از انقلاب را می‌بینیم، متوجه می‌شویم که بعضی‌ها مثل محمد علی فروغی یا داور یا علی اکبر سیاسی هستند که با حکومت رضا‌شاهی همکاری می‌کنند و فکر می‌کنند که از طریق آن همکاری، دارند به پیشبرد فکر تجدد‌خواهی و قانون‌خواهی کمک می‌کنند.

من فکر می‌کنم که اکثر آن‌ها افرادی هستند که می‌خواهند از طریق مدنیت و حکومت ملی دفاع کنند و الزاماً مخالف دموکراسی و حتی برخلاف چیزی که مطرح شده، دین‌ستیز هم نیستند.

بعد این‌جا همان مساله‌ی پیشبرد برنامه‌ی ترقی ایران مطرح می‌شود که از نظر خیلی از آن‌ها، روشنگری از بالا، همراه با یک روشنگری از پایین است و ما باید قبول کنیم که مساله‌ی آن‌ها، همان‌طور که خودشان هم گفتند، اخذ اصول نظم غربی است و آن چیزی است که هم فروغی و هم میرزا ملکم خان قبل از او، درمورد آن به‌صورت جدایی دو اختیار صحبت می‌کند، یعنی جدایی بین قوه مقننه و مجریه.

این فکر در ایران بعد از انقلاب هم هست. خب، خیلی‌ها می‌روند و ممکن است با دولت‌ها هم همکاری و حکومت‌ها هم همکاری کنند، ولی در پس ذهن‌شان و بعدها در آثارشان می‌بینیم که دارند در مورد جدایی این دو اختیار صحبت می‌کنند، یا شاید در مورد جدایی بین مفهوم ملیت و شریعت هم حرف می‌زنند که در آن زمان هم بحث شده.

این مساله، مختص به بعد از انقلاب نیست. این مساله‌ای است که در زمان مشروطه هم مطرح شد.

الان روشنفکران دینی و غیردینی چه تاثیری در تحول جامعه‌ی ایران دارند و آیا راه‌حلی برای پیشبرد اهداف اولیه‌ای که روشنفکران سردمدار آن بودند، وجود دارد؟

خب، راه‌حل به معنی نسخه‌پیچی که نه، وجود ندارد. برای این‌که این یک تمرین دموکراسی است و یک تمرین فکری و هر روزه است و من فکر می‌کنم که روشنفکران هم مثل بقیه‌ی شهروندان ایرانی و مثل بقیه افرادی که در جامعه‌ی ایران زندگی کردند، از اشتباهات خودشان باید درس بگیرند و این اشتباهات را تکرار نکنند.

حالا چه روشنفکری چپ باشد، چه روشنفکری لیبرال و چه روشنفکری که با دولت‌های مختلف همکاری کرده.

ولی یک بحثی که خیلی مشخص است و آن را من در این تقسیم‌بندی که بین نسل‌های مختلف روشنفکری می‌کنم، به آن اعتقاد دارم؛ این است که فکر می‌کنم که برای روشنفکری امروز ایران، به هرحال مساله‌ی دموکراسی، یک مساله‌ی حیاتی شده است.

مساله‌ی آزادی و آزادی اندیشیدن برای آن‌ها، یک مساله‌ی حیاتی شده. مساله‌ی ایرانیت برای آن‌ها، یک مساله‌ی حیاتی است، ولی مساله‌ی ایرانیت و مساله‌ی تجدد‌خواهی یا بگوییم مدرنیته را در ارتباط با مساله‌ی کثرت‌گرایی یا پلورالیسم و مساله‌ی آزادی اندیشه مطرح می‌کند، چه روشنفکری دینی و چه روشنفکری عرفی.

اتفاقاً جالب است. برای این‌که شما بعد از مشروطه هم با تمام گرفتاری‌ها و بحث‌هایی که میان پیروان شریعت هست، کسانی که مشروطه‌خواه هستند و عرفی فکر می‌کنند، برخی از این‌ها برای هم یک احترامی قائل هستند.

درست است که افرادی مثل شیخ فضل‌الله نوری اعدام می‌شوند و به نظر من یک اتفاق بزرگ تاریخی است که در آن دوره می‌افتد، ولی به هرحال می‌بینیم که خیلی‌ها هم خشم و تهمت و افترا و تکفیر را می‌گذارند کنار و می‌خواهند که با تساهل این کار را انجام بدهند.

این درست بحثی است که ما امروزه در ایران داریم. یعنی این‌که روشنفکران دینی و غیردینی فکر کردند که بحث اصلی‌شان، فراسوی مساله‌ی شریعت و عرف، چه مساله‌ای است.

‌من فکر می‌کنم که روشنفکران دینی و غیردینی، با همدیگر به یک توافقی رسیدند که مساله‌ی اصلی‌شان، پلورالیسم و دموکراسی و تساهل و تسامح است.

به این معنی که برای هم بتوانند احترام قائل بشوند و بتوانند با همدیگر این دیالوگ و گفت و گو را انجام بدهند و این اتفاقاً فکری است که از مشروطه و مشروطه‌خواهی می‌آید و ما می‌بینیم که در دوره‌ی مشروطه و حتی در دوره‌ی بعد از مشروطه، خیلی از این روشنفکران دارند به مساله‌ی فکر عامه توجه می‌کنند و من فکر می‌کنم که ما اتفاقاً امروزه هم وقتی که درباره‌ی جامعه‌ی مدنی و چیزهایی از این قبیل صحبت می‌کنیم، این مساله‌ی فکر عامه، مساله‌ی اصلی روشنفکران و روشنفکری در ایران است.