خدا چگونه بالغ شد

ترجمه ونداد زمانی

«رابرت رایت» واهمه‌ای ندارد از این‌که در باره موضوعات بزرگ و پیچیده نظر بدهد. آقای رایت که به طور مداوم در حال همکاری با مجلات و نشریات معتبر نظیر اسلیت¹ و تایمز است٬ در کارنامه نشر کتابش، بلند پروازانه، موضوعات حساس فرهنگی را مد نظر قرار می دهد.

در سال ۱۹۹۷ با چاپ کتاب «حیوان اخلاقی» جرأت می‌کند که تئوری تازه و مسأله‌سازی چون روانشناسی تکاملی را مطرح کند و یا در سال ۲۰۰۱ در کتاب « مبادله بدون ضرر»² سفری داشته باشد به درون تاریخ بشر و بحثی را دامن بزند بر اساس محاسبات ریاضی «تئوری بازی»³ نشات گرفته است.

در شیوه‌های بدوی‌تر دا‌د و‌ستد بین افراد، رابطه «مبادله با ضرر» بر این نکته استوار بود که یکی از طرفین معامله سود می‌برد و دیگری ضرر خواهد دید اما آقای رایت ادعا می‌کند که تکامل بیولوژیک بشر به او کمک کرد تا « مبادله بدون ضرر» را کشف کند.

او در انواع جدیدتر فرضیه‌های مربوط به داد و ستد بشر در عمل به این گزاره توجه کرد که امکان سودآوری برای هر دو عضو در یک تبادل اقتصادی و به عبارتی «مبادله بدون ضرر» میسر است.

مهم‌تر از همه آن‌که، تکرار موفق معاملات بی ضرر، به تجمع ثروت و بالطبع رشد تکنولوژیکی بشر دامن زد.

آقای رایت در کتاب جدیدش «تکامل خدا»⁴ نیز، به پیشرفت تکنولوژی و به نتایج مستقیم ناشی از آن می‌پردازد. تکنولوژی به ارتباط هر چه وسیع‌تر مبادلات و تماس‌های بین افراد حقیقی و حقوقی دامن زده است و بشر بیش از پیش به سمت انجام داد و ستدهای رفته است که هر دو طرف مبادله از تماس و تجارت سود می‌برد.

آقای رابرت رایت در « تکامل خدا»، توجه‌اش را معطوف مذهب می‌کند که پدیده مهم دیگری است در تمدن بشری. از دیدگاه این نویسنده، هر چند سابقه نگرش به مذهب، تحت عنوان پدیده ای ماورا زندگی زمینی کاملا باور کردنی می‌نماید ولی تاریخ مذهب مثل هر پدیده دیگر ضرورتا، طبق واقعیت‌های زمینی، دست‌خوش تغییرات گشته است.

نکته‌ای که رابرت رایت بر آن با دقت تمام اصرار می‌ورزد این است که مذهب به عنوان یک موجود زنده رفتاری طبیعی از خود بروز داده است و بر اساس تغییر اجتناب ناپذیر بر شیوه معیشت، سیاست و جنگ، خود را ملزم به تطبیق با آن کرده است.

بر همین اساس، مذهب نیز یاد ‌گرفته است تا روند تطبیق، همیاری و همکاری را با سایر مذاهب اختیار کند و نسبت به آن‌ها تفاهم و گذشت بیشتری به خرج دهد. شخصیت خدایان نیز به همان اندازه به تفاهم و پذیرش خدایان دیگر تن داده‌اند. به اعتقاد آقای رابرت، خدایان نیز از کشف «مبادله بدون ضرر» سود برده‌اند.

از منظر این نویسنده٬ بعد از آن، دایره اخلاق مذهبی وسیع‌تر شد و گروه‌های اجتماعی که تا آن دوره دشمن آشتی‌ناپذیر هم‌دیگر بودند، به بسط روابط اجتماعی و اقتصادی گسترده‌تری مبادرت ورزیدند.

با پیوستن مردم سایر مذاهب به جرگه اصلی بشری، دایره اخلاقی قابل قبول برای هم‌زیستی کمابیش مسالمت‌آمیز روند تساعدی به خود گرفت و بده و بستان‌های درون حلقه بشر، درجه نفرت از دیگران را کاهش داد.

طبق «تئوری بازی» جدید، چرخه مبادلات اجتماعی و فرهنگی «مبادله بدون ضرر»، به سود‌دهی پایاپای بیشتری در بین اقوام بشری گروید و از آن پس، مذاهب و خدایان صلح‌جو‌تری پدید آمدند که برای زندگی اجتماعی بشر، ارمغان عشق و دوستی با همسایه را نوید دادند.

بشر در مسیر برپایی خدایان، قدم به قدم از بت‌های پرستیدنی قبیله‌ها به مذاهب و خدایان مناطق زیست - اجتماع بزرگ‌تر ایمان آورده است و درادامه به نیروی واحدی در ماورالطبیعه سر تسلیم فرود آورد که قابلیت بندگی همه‌ی جهان را برای خود تدارک می‌دید.

آقای رایت با به مدل قرار دادن تکامل حیات در چهار میلیارد سال گذشته و نحوه پیجیده شدن گام‌به‌گام موجودات متنوع روی زمین، برای مذاهب و خدایان برآمده از آن‌ها هویتی هم‌سان با کاراکترهای اصلی موجود زنده‌ قائل شد.

بر طبق همان تحول گام‌به‌گام بیولوژیک است که او می‌تواند به این نتیجه‌گیری مادی از مذاهب برسد که بگوید: «هیچگاه مذهب جدیدی به یک‌باره بر روی زمین سبز نشده است.»

نویسنده کتاب «تکامل خدا» نه تنها از زاویه‌ای کاملا مادی خواهان تبیین وجود مذاهب و خدایان در تمدن بشری است بلکه معتقد است که روند گسترش معادلات و روابط اقتصادی و اجتماعی « ‌مبادله بدون ضرر»، منجر به مبادله بدون بازنده در بین خدایان نیز گشته است.

از نقطه نظر برخورد با بحران‌های بزرگ معاصر و از جمله آن‌ها چالش بین غرب و اسلام نیز، آقای رایت به تئوری بازی «مبادله بدون ضرر» بسنده می‌کند. او مطمئن است که در عمل به غرب و اسلام ثابت خواهد شد که هم‌زیستی ان‌ها بیشتر آز آن‌که فکر می‌کنند برای هر دو جناح سودآور و مفید خواهد بود.

پانوشت:

1- Slate Magazine
2- Nonzero

3- Game Theory

4- Robert Wright, The Evolution of God, Little, Brown, 567 pp.9

H. Allen Orr earned his Bachelor’s degree in Biology and Philosophy from the College of William and Mary and his Ph.D. in Biology from the University of Chicago. He performed postdoctoral research at the University of California.