خوشبخت‌ترین مردمِ جهان

نادر افراسیابی

اشاره: دانیل اورت (Daniel Everett)، زبان‌شناس و مردم‌شناس آمریکایی زندگی شگفت‌انگیزی دارد. او همراه همسرش به قصد تبلیغ مسیحیت به میان قبیله‌ی «پیراها» از قبایل سرخپوستان آمازون رفت. اما تحت تأثیر فرهنگ قبیله‌ی «پیراها» به زودی از مسیحیت دست شست، از همسرش جدا شد و کتابی نوشت با عنوان: «Don't Sleep, There Are Snakes»

یک مبلغ مسیحی در جنگل‌های آمازون

نخستین بار ۳۰ سال پیش دان اورت، زبان‌شناس و مبلغ مذهبی آمریکایی به جنگل‌های آمازون رفت که مذهب مسیحیت را در میان اهالی قبیله‌ی «پیراها» از سرخپوستان آمازون تبلیغ کند. او در سی سال گذشته بیش از شصت بار به آمازون سفر کرده است. اکنون در کتابی سرگرم‌کننده و در همان حال علمی روایت می‌کند که چگونه اهالی قبیله‌ی پیراها زندگی او را دگرگون کردند و باعث شدند که تحت تأثیر فرهنگ پیراها از مسیحیت روی برگرداند و به زبان‌شناسی و مردم‌شناسی روی آورد.

دان اورت همسرش کارین را در هفده‌سالگی شناخت. در آن زمان او به مواد مخدر اعتیاد داشت. کارین باعث شد که اعتیادش را ترک کند و یک مؤمن مسیحی تمام عیار شود. آن‌ها در اواسط سال‌های دهه‌ی هفتاد میلادی به آمازون سفر کردند. یک مؤسسه‌ی زبان‌شناسی و مردم‌شناسی در آمریکا که قصد دارد به تدریج کتاب مقدس را به همه‌ی زبان‌های شناخته‌شده‌ی جهان ترجمه کند، هزینه‌ی سفر و اقامت اورت در آمازون را تأمین کرد. اهالی قبیله‌ی پیراها که بالغ بر چهارصد نفر هستند به دشوارترین زبان جهان صحبت می‌کنند و مردمانی گوشه‌گیر و درونگرا به شمار می‌آیند. کمتر کسی توانسته به میان آن‌ها راه بیابد و زبان‌شان را بیاموزد.

اهالی قبیله‌ی پیراها بعد از دویست سال که از سلطه‌ی پرتغالی‌ها بر آنان می‌گذرد، هنوز از آموختن زبان پرتغالی سربازمی‌زنند. آن‌ها از حداقل سازماندهی اجتماعی و خانوادگی برخوردارند، رهبر سیاسی و نظام سیاسی ندارند و حتی خویشاوندان درجه‌ی دو را به رسمیت نمی‌شناسند. هیچ‌گونه علاقه‌ای به فن‌آوری و صنعت ندارند. نظام مالی آن‌ها پایاپاست و با این حال ممکن است از سر بی‌حوصلگی و بی‌علاقگی، همین که کارشان تمام شد ابزار کارشان را در جنگل به حال خود رها کنند.

هیچ‌گونه درکی از انباشت ثروت و قدرت ندارند و از تمدن هیچ‌گونه تأثیری نپذیرفته‌اند. کلبه‌هاشان را به همان شکلی می‌سازند که اجدادشان طراحی کرده بودند. در طول تاریخ هیچ‌گونه پیشرفتی نداشته‌اند و از میان مظاهر تمدن فقط به مشروبات الکلی علاقه دارند. دستفروشان دوره‌گرد برزیلی گاهی مشروبات الکلی را به آن‌ها در معاملات پایاپا می‌فروشند. اگر کسی بیمار شود، او را به حال خود رها می‌کنند که یا بمیرد یا زنده بماند. دانیل اورت در کتابش روایت می‌کند که وقتی او و همسر و سه فرزندش به مالاریا مبتلا شدند، آن‌ها را کاملاً به حال خود واگذاشتند.

یک قلاب ماهی‌گیری، چندین قلاب ماهی‌گیری

زبان «پیراها» زبان فوق‌العاده دشواری است که بیش از هر چیز از شیوه‌ی اندیشگی قوم پیراها نشان دارد. در زبان پیراها فقط یازده هجا وجود دارد. در این زبان نه کلمه‌ای برای بیان کردن رنگ‌ها هست و نه عدد وجود دارد. آن‌ها اگر بخواهند برای مثال یک قلاب ماهی‌گیری را بشمرند، می‌گویند یک قلاب. اما اگر بخواهند دو، سه یا صد یا هزار قلاب ماهی‌گیری را بشمرند، می‌گویند چند یا چندین قلاب.

در این زبان افعال ماضی و مستقبل وجود ندارد و در میان زبان‌های شناخته شده در جهان تنها زبانی است که کلمه‌ی ربط ندارد. برای همین با این زبان نمی‌توان پدیده‌ها و موقعیت‌های پیچیده را وصف کرد. این زبان فقط به کار وصف پدیده‌ها و رویدادهایی می‌آید که در زمان حال اتفاق می‌افتد. این زبان در واقع کاملاً معطوف به موقعیت گوینده و شنونده است و در نظر پیراها فقط چیزی که بین گوینده و شنونده وجود دارد و ملموس است، واقعیت دارد.

پیراها نه حافظه‌ی تاریخی دارد و نه به گذشته می‌تواند بیندیشد. به فکر آینده هم نیست و طبعاً با جاه‌طلبی کاملاً بیگانه است و هدف‌های میان‌مدت و درازمدت را نمی‌شناسد. پیراها در لحظه زندگی می‌کنند و تنها چیزی که برای‌شان مهم است همین لحظه‌ای است که دارد اتفاق می‌افتد.

اصلاً مهم نیست که آن‌ها هشت یا ده ماهی صید کنند. مهم این است که به اندازه‌ی کافی ماهی صید کرده باشند. «چون فردا آید فکر فردا کن». آن‌ها البته درکی از گذشته دارند، اما درباره‌ی گذشته صحبت نمی‌کنند. با مفهوم آینده آشنا هستند، ولی با جاه‌طلبی و بلندپروازی به آینده فکر نمی‌کنند. اگر ده ماهی صید کنند، دو ماهی را برای روز مبادا کنار نمی‌گذارند. به نظر آن‌ها «روز مبادا» مطلقاً مفهوم و معنا ندارد؛ رضایت خاطر به جای جاه‌طلبی.

دانیل اورت در میان پیراها

مسیح چه شکلی‌ست؟

پیراها فقط چیزی را که ببینند می‌توانند باور ‌کنند. دانیل اورت در کتابش گزارش می‌دهد که وقتی با این مردم از مسیح سخن گفت، از او پرسیدند: «مسیح چه شکلی‌ست؟» اورت پاسخ داد: «من او را ندیده‌ام. نمی‌دانم.»

پدرت چی؟ پدرت او را دیده؟

نه. هیچ‌کس او را ندیده.

پس چرا اصرار داری که ما به او ایمان بیاوریم؟

دانیل اورت می‌نویسد: آن‌ها به همین سادگی مسیح را رد کردند و من احساس حماقت کردم.

اورت نمی‌تواند برای قوم پیراها ثابت کند که خدای مسیحی وجود دارد. احساس درماندگی می‌کند و پس از مدتی از خدا و از مسیحیت روی‌گردان می‌شود. زندگی‌اش از هم می‌پاشد و از همسرش جدا می‌شود. با این حال، هر چند که او اعتقاد مذهبی‌اش را از دست می‌دهد، اما به زودی به زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی روی می‌آورد. او که دکترای زبان‌شناسی دارد، پیرامون رابطه‌ی زبان با فرهنگ تحقیق می‌کند و درباره‌ی این موضوع که زبان با خوشبختی چه رابطه‌ای دارد. او تلاش می‌کند از طریق تحقیق درباره‌ی زبان و ساختارش به شیوه‌ی تفکر مردمی که در یک قلمرو فرهنگی مشخص زندگی می‌کنند و دریافت و درک آن‌ها از خوشبختی پی ببرد.

دانیل اورت به آمازون رفت که زندگی مردم پیراها را تغییر دهد، ولی زندگی خودش تحت تأثیر فرهنگ پیراها دگرگون گشت.

یک رمان حادثه‌ای یا یک کتاب علمی؟

کتاب دانیل اورت در واقع شرح حال او در طی هفت سالی است که به طور ناپیوسته در قبیله‌ی پیراها به سر برد. اورت می‌نویسد: از خودم می‌پرسیدم: این مردم خوشبخت هستند. چرا باید به خداوند و به مسیحیت ایمان بیاورند؟ برای این که زندگی بهتری داشته باشند یا از نظر روحی احساس آرامش کنند؟ زندگی آن‌ها خوب است و از نظر روحی هم کاملاً احساس آرامش می‌کنند. چرا باید آن‌ها را آشفته کنم؟

Don't Sleep, There Are Snakes [نخواب؛ مارها این‌جایند] هم یک کتاب علمی است و هم یک رمان حادثه‌ای. این نخستین بار نیست که یک مبلغ مذهبی یا یک دانشمند اروپایی به میان سرخپوستان آمازون می‌رود.

۸۰سال پیش زبان‌شناس معروف فرانسوی کلود لوئی اشتراوس به مدت یک هفته در نزد یکی از قبایل سرخپوستان آمازون زندگی کرد و تحت‌تأثیر آداب و سنت‌های بدوی آن قبیله از تحقق پیدا کردن آرمان‌شهر روسو سخن گفت. برخلاف کلود لوئی اشتراوس، اورت هفت سال در زندگی روزانه پیراها شرکت داشته، در کنار آن‌ها زندگی کرده و با آداب اجتماعی‌شان کاملاً آشناست. حاصل این آشنایی یک کتاب خواندنی و مهیج است.

پیام این کتاب آشناست: مردمی خوشبخت هستند که در زمان حال زندگی کنند و از حافظه‌ی تاریخی بی‌بهره مانده باشند.