بی‌دلیلی عصمت

اکبر گنجی

تفسیر واقع‌گرایانه‌ی زبان دین، دین‌داران را با مسأله‌ی صدق گزاره‌های دینی و دلایل صدق باورها مواجه می‌سازد. یکی دیگر از باورهای نظام اعتقادات دینی مسلمین، مسأله‌ی عصمت انبیاء است. آیا این باوری صادق است؟
اگر این باور صادق است، آیا دلایل و شواهدی متقن، حاکی از صدق این مدعا عرضه شده است؟

عصمت: شیعیان برمبنای پیش‌فرضی نامدلل، همه‌ی پیامبران را معصوم فرض می‌کنند. عصمت نزد اینان دارای دو معنای حداکثری و حداقلی است. عصمت به معنای حداقلی؛ یعنی پیامبر در مقام دریافت، نگاه‌داری و ابلاغ وحی، مصون از خطا است. عصمت به معنای حداکثری؛ یعنی انسان خطاناپذیر، لغزش ناپذیر، انسانی عاری از هرگونه خطا و گناه و به معنای دقیق کلمه، انسان نا انسان.

این مدعا با انسان شناسی علمی- تجربی که انسان‌ها را موجوداتی خطاکار می‌شناساند، تعارض دارد.

بشریت آن‌گونه که خود را در تاریخ آفتابی کرده (انسان تاریخی)، موجودی خطاکار است. انسان مصون از خطا، انسان نمی‌باشد. شیعیان به عصمت حداکثری باور دارند، برای این‌که دست کشیدن از عصمت حداکثری به معنای پذیرش امکان گناه و خطا در زندگی پیامبران است و این پیامدی ناپذیرفتنی است.

به گفته‌ی شریف مرتضی، دلیل نفی تمام انواع معاصی (صغایر و کبایر، قبل و بعد از بعثت، عمداً و سهواً) از انبیاء به وسیله ی شیعیان، خارج کردن نبی از حوزه‌ی ذم و عقاب است: «ان الشیعه انما تنفی عن الانبیاء علیهم السلام جمیع المعاصی من حیث کان کل شیء منها یستحق فاعله الذم و العقاب¹.»

ملاصدرا، صدور افعال و گفتاری که نبی را مستحق ذم و عقاب ننماید، با عصمت سازگار می‌دانست. به تعبیر دیگر، وقوع سهو از انبیاء منتفی نمی‌باشد.

مرتضی مطهری هم از معنای حداکثری عصمت دفاع می‌کرد. می‌نویسد: «عصمت یعنی مصونیت از گناه و اشتباه، یعنی پیامبران نه تحت هواهای نفسانی قرار می‌گیرند و مرتکب گناه می‌شوند و نه در کار خود دچار خطا و اشتباه می‌شوند... گناه نکردن و اشتباه نکردن پیامبران، معلول نوع بینش و درجه‌ی یقین و ایمان آن‌ها است².»

عدم گناه، امری اکتسابی است، اما عدم خطا، معلول علم حضوری است و در علم حضوری خطا راه ندارد: «پیامبران الهی از درون خود با واقعیت هستی ارتباط و اتصال دارند در متن واقعیت، اشتباه فرض نمی‌شود³.»

این نظریه چند اشکال مهم دارد:

اولاً: برای رد خطا، مجبور می‌شوند به ارتباط درونی، نه بیرونی، نبی با واقعیت هستی متوسل شوند. این سخن با سخن آنان که قرآن را حدیث نفس می‌دانند، چه تفاوتی دارد؟

علم حضوری، علم به رخدادها، فرآیندها و حالاتی در درون آدمیان است، نه علم به جهان خارج. علم حضوری، علم هرکس به کیفیات نفسانی خودش می‌باشد.علم حضوری تماماً وابسته به شخص ادراک‌ گر است.

علم حضوری، علم شخصی و منحصر به شخص ادراک گر است. بقیه‌ی انسان‌ها نمی‌توانند نسبت به درونیات یک شخص خاص مدعی باور صادق موجه شوند. ادراک گر (عالم)، حالات درونی خود (معلوم) را نزد خویش حاضر می‌یابد. هم‌چنین علم به احوال درونی با علم به جهان خارج تفاوت بنیادین دارد.


ثانیاً: در علم حضوری، بنابر تعریف، هیچ‌کس (حتی فاسقان) خطا نخواهد کرد. در علم حصولی، میان ادراک گر و امر ادراک شده فاصله وجود دارد. احتمال عدم مطابقت باورهای ما درباره‌ی جهان بیرونی با جهان خارج وجود دارد.

باور، متعلق به ذهن است ولی واقعیت بیرونی، بیرون از ذهن است. اما در علم حضوری، بین عالم (ادراک گر) و معلوم (ادراک شده) فاصله وجود ندارد و معلوم، نزد عالم حاضر است.

آیت‌الله منتظری هم برای تبیین خطاناپذیری وحی، به همین نظریه استناد کرده و می‌نویسند: «او با علم حضوری، عین حقیقت را می‌یابد و ادراک می‌کند. و قهراً اگر کشف، حقیقتاً کشف باشد نه تخیل و گمان کشف؛ خطا و لغزش در آن امکان ندارد. زیرا در کشف، عین حقیقت در معرض دید شخص مکاشف و در حضور او قرار دارد نه صورت ذهنی از آن، و در حقیقت خارجی، خطا معنا ندارد⁴.»

اگر این نظریه صادق باشد، بین نبی و غیرنبی در علم حضوری تفاوتی وجود ندارد. اگر علم حضوری علم بدون خطا باشد، علم حضوری کافران و فاسقان و منافقان هم بدون خطا خواهد بود.


از سوی دیگر، روشن است که در علم حضوری هم، خطا می‌تواند راه داشته باشد، به همین دلیل آیت‌الله منتظری می‌نویسند: «اگر کشف حقیقتاً کشف باشد نه تخیل و گمان کشف، خطا و لغزش در آن امکان ندارد.»

به این ترتیب دو نوع علم حضوری وجود دارد: علم حضوری حقیقی (صادق) و علم حضوری کاذب (تخیلی، ظنی).

البته نوع دوم از نظر معتقدان، علم حضوری تلقی نمی‌گردد. محی‌الدین عربی از برخی از بزرگان اهل سلوک نقل می‌کند که در کشف خود، شیعیان را به صورت خوک دیده‌اند: «ومنهم رضی عنهم الرجبیون... و کان هذا الذی رایته قدا بقی علیه کشف الروافض... فکان یراهم خنازیر فیاتی الرجل المستور الذی لایعرف منه هذا المذهب قط و هو فی نفسه مومن به یدین به ربه فاذا مرعلیه براه فی صوره خنزیر فیستد علیه و یقول له تب الی الله فانک شیعی رافضی ... فان تاب و صدق فی توبته رآه انسانا...

و دسته‌ای از آنان، رضی‌الله عنهم، رجبیون‌اند... و این شخص که من دیدمش در کشف و شهودی رافضیان (شیعیان) را دیده بود.... آنان را به صورت خوک یافته بود. در آن حال، مردی پوشیده پیش او آمده او هرگز خبر نداشت که آن مرد پوشیده، اهل مذهب رافضیان است ولی، درواقع، او متدین و مومن به مذهب رافضیان بود.

وقتی این مرد پوشیده بر او گذر کرد، او وی را به صورت خوکی دید. صدایش کرد و به او گفت: به پیشگاه خدا توبه کن، چرا که شیعی رافضی‌ای... پس اگر او توبه می‌کرد و صادقانه توبه می‌کرد، او، وی را به صورت انسان می‌دید⁵.»

به‌طور طبیعی شیعیان این کشف را کشف حقیقی نمی‌دانند، اما اهل تسنن معتقد به ابن‌عربی، آن را کشفی صادق تلقی خواهند کرد.

چه ملاکی برای تمایز کشف صادق از کشف کاذب وجود دارد؟
نمی‌توان به کشف نبی استناد کرد، برای این‌که این مساله محل نزاع است که آیا در قرآن خطا وجود دارد یا نه؟

معتقدان به عدم خطا، برای توجیه نظر خویش، به علم حضوری متوسل می‌شوند. وقتی کشف‌های کاذب بی‌شمار معرفی می‌گردند، نمی‌توان کشف نبی را به عنوان معیار کشف صادق از کشف کاذب معرفی کرد.

برمبنای تعریف قائلان به علم حضوری، علم هرکس به نفس خود، یکی از مصادیق علم حضوری است. اکثر آدمیان در خودشناسی گرفتار خطا می‌شوند. نیز، نه تنها خطای در خودشناسی، بلکه فریب در خودشناسی هم امری رایج است.

ثالثاً: به فرض آن‌که علم حضوری کاذب پذیرفته نشود، آیا امکان خطا در مرحله‌ی تبدیل علم حضوری به علم حصولی وجود ندارد؟ این نکته مورد تأیید قائلان به تفکیک علم حضوری از علم حصولی است.

آیت‌الله منتظری در پاسخ این پرسش نوشته‌اند: «اگر مراد از آن سوال، جستجو کردن از دلیل و نحوه‌ی راه بردن و اطلاع و آگاهی پیدا نمودن به عدم خطای شخص مکاشف و وحی شده در حکایت از حقیقتی است که مدعی است حضوراً آن را یافته، جواب آن این است که در خصوص شخص پیامبر و معصوم(ع) که مورد بحث است، به هردلیلی که عصمت او را اثبات کردیم، به همان دلیل، عدم خطای او در حکایت از حقیقت مکشوف و صداقت او در خبر از آن، اثبات می‌گردد⁶.»

این استدلال دوری است، چون برای اثبات خطاناپذیری پیامبر (عصمت)، به علم حضوری توسل شده است. اما در مقام پاسخ به این پرسش اندیشه‌سوز که مگر در مرحله‌ی تبدیل علم حضوری به علم حصولی امکان خطا وجود ندارد؟، دوباره به عصمت انبیاء استناد می‌شود.

به تعبیر دیگر، نبی خطا نمی‌کند، برای این‌که علم او از جنس علم حضوری است. نبی در مقام تبدیل علم حضوری به علم حصولی خطا نمی‌کند، چون معصوم است.

رابعاً: کلیه‌ی قائلان به تفکیک علم حضوری و علم حصولی، خطا را متعلق به علم حصولی می‌دانند. اما به گفته‌ی آقای طباطبایی؛ هر علم حصولی، مسبوق به علم حضوری است.

وی در نهایه الحکمه می‌نویسد: «والذی یهدی الیه النظر العمیق ان الحصولی منه (من العلم) ایضاً ینتهی الی علم حضوری⁷.»

آقای طباطبایی در اصول فلسفه و روش رئالیسم هم همین نظر را تکرار می‌نماید: «اگر بخواهیم به کیفیت تکثرات و تنوعات علوم و ادراکات پی ببریم، باید به سوی اصل منعطف شده، ادراکات و علوم حضوریه را بررسی نماییم، زیرا همه‌ی شاخه‌ها بالاخره به این ریشه رسیده و از وی سرمایه هستی می‌گیرند. علم حضوری است که به واسطه سلب منشأیت آثار به علم حصولی تبدیل می‌شود⁸.»

از این رو، تمام خطاهای علم حصولی به علم حضوری باز می‌گردند، برای این‌که علم حصولی محصول علم حضوری است.
خامساً: ملاصدرا، برخلاف مطهری و آیت‌الله منتظری، وحی را تماماً از سنخ علم حضوری نمی‌داند. به گمان وی، وحی، دارای سه مرتبه است.

در مرتبه‌ی اول، پس از اعراض نفس نبی از ملک و نظر به ملکوت، صور علمیه وحی در قوه‌ی عاقله یا خیال نبی ظاهر شده و پس از آن به صورت الفاظ، به مراتب تخیل و حس تنزل می‌کند⁹.

اما در بالاترین مرتبه، دریافت الفاظ و مفاهیم و صور علمیه مطرح نمی‌باشد، بلکه، نبی از طریق علم حضوری حقایق و اعیان وحی را مشاهده می‌کند¹⁰.

به گفته‌ی صدرا، این همان مقامی است که قرآن درباره‌ی آن گفته است: ثم دنی فتدلی فکان قاب قوسین او ادنی فاوحی الی عبده ما اوحی(نجم،۱۰).

حال پرسش این است: در نوع پایین‌تر وحی، که مخیله‌ی نبی، حقایق معقول دریافتی را به اصوات و الفاظ تبدیل می‌کند، به‌طور طبیعی امکان خطا وجود دارد. دلیل یا دلایل رد خطا کدامست؟
آیا الفاظ و اصوات مطابق با حقایق معقولند؟

از سوی دیگر، نبی، مشاهدات حضوری خود را هم به قالب زبان می‌ریزد. آیا تمام الفاظ فرآورده‌ی وحی را باید به مفهوم ظاهر و مدلول اولیه‌ی آن‌ها باز گرداند؟

آیا در موارد تعارض الفاظ با عقل (فلسفی، علمی، اخلاقی) بشری، می‌توان از ظاهر الفاظ عدول کرد یا نه؟ آیا عدول از ظاهر الفاظ به دلیل آن است که معنای ظاهری خطا است یا دلیل دیگری دارد؟

سادساً: «علم حضوری» امری ناپذیرفتنی است. مطابق تعریف فیلسوفان تحلیلی، علم، باور صادق مدلل است. بنابراین، علم حضوری، اصلاً علم نیست، بلکه حالتی نفسانی است. به این ترتیب با توسل به آن نمی‌توان مسأله‌ای را حل کرد.

سابعاً: چرا فیلسوفان و متکلمان مسلمان علم خود را از علم خدا بالاتر می‌دانند؟ خود خدا در قرآن به همه‌ی انبیاء ۲۶ گانه خطا نسبت داده است. پس چگونه برای نجات مدعا و پیش فرض خودمان (که پیامبران معصوم‌اند) سخن خدا را منصوب به خطا بودن می‌کنیم؟

خطا گفتن خدا اشکالی ندارد ولی خطا گفتن پیامبران اشکال دارد؟!!! ممکن است گفته شود که ما (درست مثل سید مرتضی در تنزیه الانبیاء) آیات قرآنی‌ای را که به پیامبران، خطا نسبت می‌دهند را حمل به معانی غیر ظاهر می‌کنیم و دست به تأویل آن‌ها می‌بریم.

باید گفت که: آیا بهتر و درست‌تر نیست که دست از رأی خود (عصمت انبیاء) برداریم، نه این‌که برای حفظ رأی خود سخن خدا را تأویل کنیم؟ (خویش را تأویل کن نه نی ذکر را).

دین‌داران تاکنون حتی یک دلیل برای تأئید صدق عصمت انبیاء (حداکثری یا حداقلی) ارائه نکرده‌اند و اساساً این مدعا، مدلل کردنی نیست. اگر صدق این مدعا خردگریز باشد، چاره‌ای جز توسل به «تعبد به متن» و پذیرش پروژه‌ی ایمان‌گرایی باقی نمی‌ماند. اما آیا متن، متضمن چنین مدعایی است؟ به گمان من پاسخ منفی است.


قرآن، سیمایی کاملاً انسانی از انبیاء ترسیم می‌کند. آن‌ها مثل دیگر آدمیانند، تنها تفاوت آن‌ها با دیگران این است که به آن‌ها وحی می رسد.

انسان، موجودی لغزش پذیر، خطا کار و گناه کار است و مفسران که نه دلیل عقلی و نه شاهدی در متون مقدس دینی برای تأیید پیش فرض خود نمی‌یابند، دست به تأویل آیات قرآن می‌زنند تا پیش فرض نامدلل خود را پایدارنگاه دارند.

مشکل از همان ابتدای خلقت آغاز شد. شیطان، آدم و حوا را «فریب» داد تا لباس از تن آن‌ها برکشد و شرمگاه‌شان را نمایان سازد. در عهد عتیق و قرآن آمده است که پس از لغزش آدم و حوا، عریان بودن‌شان بر ایشان مکشوف شد، نه این‌که عریان شدند و قبل از آن عریان نبودند.

آدم به دلیل «وسوسه شدن»، «فریب خوردن»، «عاصی شدن و راه گم کردن»، «تجاوز به حریم ممنوعه از طریق خوردن از درخت ممنوعه»؛ آدم شد و از بهشت رانده شد تا در زمین، انسانی زندگی کند. جنگ و دشمنی، فریب خوردن و برهنگی، بخشی از انسانیت انسان است (اعراف،۲۷-۱۹ و طه ۱۲۴-۱۱۵).

گرسنگی، تشنگی، برهنگی، آفتاب خوردگی، دشمنی دائمی، اعراض از یاد خدا، توبه کردن، هدایت شدن و ... اوصاف زندگی زمینی – دنیوی – انسانی هستند.

مفاهیم انسانی و غیرانسانی متضمن چه معنایی است؟

برخی افراد، انسانی، را به معنی مظهر فضائل اخلاقی، و غیرانسانی، را به معنای نماد رذائل اخلاقی قلمداد می‌کنند. اما انسان، چنان‌چه خود را در تاریخ به نمایش گذارده است، انسان کامل نیست، بلکه کاملاً انسان است.

یعنی موجودی مختار، آگاه، جایزالخطا و اخلاقاً مشمول مدح و ذم است که فضیلت و رذیلت آفریده است. انسان به عنوان خلیفه زمین، موجودی خون‌ریز و فسادگستر (بقره، ۳۰)، هلوع و جزوع و منوع (معارج، ۱۹ الی۲۱)، ظلوم و جهول (احزاب، ۷۲) است. در خسران (عصر، ۲) است. چون احساس استغناء کند، نافرمانی پیشه می‌کند (علق، ۶و۷) موجودی ناسپاس (عبس، ۱۷) است.

همان‌گونه که گذشت، قرآن، سیمایی کاملاً انسانی از پیامبران ارائه می‌کند. وقتی فردی ادعای پیامبری می‌کند و همانند همه‌ی آدمیان زندگی می‌کند، به‌طور طبیعی این پرسش در اذهان می‌روید که پس «تفاوت» او با ما، در کجا است؟

قرآن به صراحت تمام بر بشر بودن انبیاء تأکید می‌کند. آن‌ها غذا می‌خوردند و در بازارها راه می‌رفتند (فرقان،۲۰). و بشر بودن خود را به رخ می‌کشیدند (ابراهیم،۱۱).

آدمیان گمان می‌کردند که دریافت کننده‌ی وحی یا کسی که تجربه‌ی دینی را از سر می‌گذراند، نباید از جنس خودشان (انسان) باشد (اسراء، ۹۴- یونس، ۲- ابراهیم، ۱۰). اما پیامبر می‌گفت؛ من نیز چون شما انسانم (اسراء،۹۳)، ما دقیقاً «مثل» شما هستیم، یعنی انسانیم (ابراهیم،۱۱).

پیامبر به زبان قوم (مطابق فرهنگ زمانه و در سطح عقول آن‌ها) با مردم سخن می‌گفت (ابراهیم، ۴). پس مبنای «تفاوت» و ملاک «تمایز» چیست؟

تنها تفاوت این است که به برخی از انسان‌ها، وحی می‌شود (فصلت، ۶- کهف، ۱۱۰). علامه طباطبایی برای تأیید عصمت انبیاء به دو آیه استناد می‌کند:
و اجتبیناهم و هدیناهم الی صراط مستقیم: و آنان را برگزیدیم و به راهی راست هدایت کردیم (انعام،۸۷) و آیه؛

عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه احداً الا من ارتضی من رسول فانه یسلک من بین یدیه و من خلفه رصدا، لیعلم ان قد ابلغوا رسالات ربهم: اوست دانای راز پنهان، که هیچ‌کس را از غیب خویش آگاه نمی‌سازد، مگر پیامبری که او بپسندد، که پیشاپیش و پشت سر او نگهبانانی راه دهد تا معلوم بدارد که رسالت پروردگارشان را گزارده‌اند (جن، ۲۸-۲۶).

این دو آیه هیچ صراحتی در عصمت انبیاء ندارند. اما گزارش قرآن از زندگی انبیاء، با تئوری عصمت شیعیان ناسازگار است.

شواهد زیر مثبت مدعای ما است:

قرآن در آیات مختلف (انعام، ۷۴- ممتحنه، ۴- زخرف، ۲۶- توبه، ۱۱۴- صافات، ۸۵- شعرا، ۷۰- انبیاء، ۵۳- مریم، ۴۸ و ۴۲) پدر ابراهیم را بت‌پرست خوانده است.

بت پرستی بخشی از تاریخ آدمیان است. اما با عصمت، مطابق تلقی مفسران و متکلمان شیعی، سازگار نمی‌افتد. لذا با عوض کردن کلام صریح قرآن، مدعی می‌شوند که در تمام این موارد، پدر به معنای عمو است.

آن‌ها توضیح نمی‌دهند چرا خدای متشخص انسان‌وار که قادر مطلق و عالم مطلق است نگفته است عموی ابراهیم بت پرست بوده است. آیا خدا ناتوان بوده است؟ آیا علم او کامل نبوده است؟ آیا می‌ترسیده است؟ یا با کسی تعارف داشته است؟

قرآن در داستان خلقت و داستان آدم و حوا تأکید کرد که خون‌ریزی و دشمنی دائمی بخش جداناپذیر زندگی زمینی – انسانی است. حضرت موسی پیش از رسالت، روزی دو نفر را در حال نزاع می‌بیند. اولی از پیروانش و دومی از دشمنانش بود.

پیرو، از موسی، علیه دشمن مشترک‌شان یاری می‌طلبد. موسی دشمن مشترک را می‌کشد (قصص،۱۵). اما بعد توبه می‌کند و عمل خود را عمل شیطان و ظلم به نفس می‌خواند و از خدا طلب مغفرت می‌کند (قصص،۱۶).

در اینجا، هم‌چون داستان آدم و حوا، شیطان موسی را فریب می‌دهد، او را گمراه و وادار به قتل می‌کند. وقتی فرعون با کنایه این عمل موسی را به رخش می‌کشد (شعرا، ۱۹) موسی به صراحت می‌گوید؛ در زمان ارتکاب به قتل از خطاکاران بودم: انا من الضالین(شعرا،۲۰). به این ترتیب، ضلالت پیشین و کشتن فردی که بخاطرش توبه می‌کند ، با پیامبری تعارض ندارد¹¹.

مطابق روایت قرآن، خدا حضرت داود را مورد آزمایش قرار می‌دهد و او در آزمایش خطا می‌کند. اما بعد توبه می‌کند و خدا خطایش را می‌بخشد (ص، ۲۶-۱۷)¹².


حضرت یونس خشمگین می‌شود و می‌رود، خدا او را مجازات می‌کند، در دل نهنگ دست به دعا بر می‌دارد و به خدا می‌گوید من از ظالمین بودم.

... وذوالنون را، آن‌گاه که خشم‌ناک به رفت و پنداشت که هرگز بر او تنگ نمی‌گیریم. و در تاریکی ندا داد: هیچ خدایی جز تو نیست، تو منزه هستی و من از ستمکاران هستم. دعایش را مستجاب کردیم و او را از اندوه رهانیدیم و مومنان را این‌چنین می‌رهانیم (انبیاء، ۸۷ و ۸۸).

تردید و شک (ظن) در وعده نصرت الهی و پنداری (کذب) پنداشتن آن وعده‌ها هم با پیامبری تعارض ندارد: حتی اذا استیئس الرسل و ظنوا انهم قدکذبوا جاء هم نصرنا فنجی من نشاء و لایرد باسناعن القوم المجرمین (یوسف،۱۱۰).

حتی ابراهیم خلیل الله هم هنوز به مقام اطمینان نرسیده بود و از خدا درخواست نمود تا چگونگی زنده کردن مردگان را به او بنمایاند:

... ابراهیم گفت: ای پرودگار من، به من بنمای که مردگان را چگونه زنده می‌سازی. گفت: آیا هنوز ایمان نیاورده‌ای؟ گفت: بلی، ولکن می‌خواهم که دلم آرام یابد. گفت: چهار پرنده برگیر و گوشت آن‌ها را به هم بیامیز و هر جزیی از آن‌ها را بر کوهی بنه. پس آن‌ها را فراخوان. شتابان نزد تو می‌آیند (بقره،۲۶۰).

هر انسانی می‌داند که خدا غیرمادی است، با این حال موسای پیامبر از خدا می‌خواهد تا خودش را به او نشان دهد:

... چون موسی به میعادگاه ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت، گفت: ای پرودگار من، بنمای تا در تو نظر کنم. گفت: هرگز مرا نخواهی دید. به آن کوه بنگر، اگر بر جای خود قرار یافت، تو نیز مرا خواهی دید.

چون پرودگارش بر کوه تجلی کرد، کوه را خرد کرد و موسی بیهوش بیفتاد. چون به هوش آمد گفت: تو منزهی، به تو بازگشتم و من نخستین مومنانم (اعراف،۱۴۳).

روایت قرآن از حضرت محمد(ص) با روایت فرا انسانی مفسران شیعی کاملاً متفاوت است. او کودکی یتیم و فقیر بود. قرآن از همان تعبیری که برای موسی استفاده کرده، برای پیامبر اسلام هم استفاده کرده است؛ یعنی پیامبر اسلام را پیش از بعثت، «ضال» شمرده است: و وجدک ضالافهدی (ضحی،۷۰).

در سوره یوسف در باره پیامبر می‌گوید:
و ان کنت من قبله لمن الغافلین: و بی‌گمان پیش از آن از بی‌خبران بودی (یوسف، ۳).

وما کنت تدری ما الکتاب ولا الایمان: تو پیش‌تر نمی‌دانستی کتاب چیست و ایمان چیست (شوری، ۲۵).

عصمت به معنای مورد نظر شیعیان در قرآن جایی ندارد. موارد زیر با عصمت شیعی سازگار نمی‌باشند:

... تا خدا گناه تو را آن‌چه پیش از این بوده و آن‌چه از این پس باشد برای تو بیامرزد و نعمت خود را بر تو تمام کند و تو را به صراط مستقیم راه نماید (فتح،۲).

... و از خداوند آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده مهربان است (نسأ، ۱۰۶).

... پس شکیبایی پیشه کن، که وعده‌ی الهی حق است و برای گناهت آمرزش بخواه و شام‌گاهان و بامدادان سپاسگزارانه پروردگارت را تسبیح گوی (غافر، ۵۵).

... بدان که فی‌الحقیقه خدایی جز خداوند نیست، و برای گناهت، و نیز برای مردان و زنان مومن آمرزش بخواه (محمد، ۱۹).

... نزدیک بود تو را از آن‌چه بر تو وحی کرده بودیم منحرف سازند تا چیز دیگری جز آن را به دروغ به ما نسبت کنی، آن‌گاه با تو دوستی کنند و اگر نه آن بود که پایداریت داده بودیم. نزدیک بود که اندکی به آنان میل کنی. آن‌گاه تو را دو چندان در آخرت عذاب می‌کردیم و برای خود یاروی نمی‌یافتی (اسراء، ۷۵-۷۳).

... مبادا که برخی از چیزهایی را که بر تو وحی کرده‌ایم واگذاری (هود، ۱۲).

... اگر فضل و رحمت خدا شامل حال تو نبود، گروهی از کافران قصد آن داشتند که تو را گمراه کنند، ولی آنان جز خود را گمراه نکنند و هیچ زیانی به تو نرسانند (نساء، ۱۱۳).

... میان‌شان بر وفق آن‌چه خدا نازل کرده است حکم کن و از خواهش‌های‌شان پیروی مکن و از ایشان بپرهیز که مبادا بفریبندت تا از بعضی از چیزهایی که خدا بر تو نازل کرده است سر باز زنی (مائده، ۴۹).

... خدایت عفو کند. چرا به آنان اذن ماندن دادی؟ می‌بایست آن‌ها که راست می‌گفتند آشکار شوند و تو دروغ‌گویان را هم بشناسی (توبه،۴۳).

... روی را ترش کرد و سر برگردانید. چون آن نابینا به نزدش آمد و تو چه دانی، شاید او پاکیزه شود. یا پند گیرد و پند تو سودمندش افتد. اما آن توانگر است. تو روی خود به او می‌کنی. و اگر هم پاک نگردد چیزی بر عهده تو نیست. و اما آن که دوان دوان به نزد تو می‌آید، و می‌ترسد، تو از او به دیگری می‌پردازی (عبس،۱۰-۱).

... ای پیامبر از خدا بترس و از کافران و منافقان اطلاعت مکن. زیرا خدا دانا و حکیم است. از هر چه از پروردگارت به تو وحی می‌شود اطاعت کن زیرا خدا به آن‌چه می‌کنید آگاه است (احزاب،۱-۲).

... اگر بر ما سخنانی می‌بست، دست راستش را می‌گرفتیم ،سپس شاهرگش را قطع می‌کردیم، و هیچ‌یک از شما مدافع او نبود (حاقه،۴۷-۴۴).

به نظر مجتهد شبستری، قرآن، محصول نگاه موحدانه پیامبر به عالم و آدم است. در این تلقی، عصمت پیامبر، به عدم انحراف وی از «نگاه موحدانه به عالم» فروکاسته می‌شود.
شبستری می‌گوید پیامبر: «هیچ‌گاه از این فهم تفسیری توحیدی جهان منحرف نمی‌شود و به غیر خدا دعوت نمی‌کند. او در این نبوت و رسالت معصوم است.

نبوت پیامبر در چگونه دیدن جهان و رسالت وی، ابلاغ این بینش بوده است و نه در بیان این‌که از نظر فلسفی یا علمی جهان چگونه است¹³.»
آقای شبستری باید به این پرسش پاسخ دهند: آیا تمام آیات قرآن (مثلا لعنت کردن ابولهب) محصول نگاه موحدانه پیامبر به عالم است یا برخی از آیات، با نگاه موحدانه به عالم تعارض دارند؟

نتیجه: ایده‌ی عصمت نه با دلیل عقلی تأیید می‌شود و نه می‌توان با مستندات متن آن را تثبیت کرد. پیامبری که قرآن به تصویر می‌کشد، کاملاً انسان است. پیامبری که شیعیان برساخته‌اند، نا انسان است.

اما آن‌ها نه برای «صدق ختم نبوت» دلیل آورده‌اند و نه برای «صدق عصمت انبیاء». اگر کسی معتقد به وجود خطا در کلام پیامبر (قرآن) باشد (رأی سروش)، این مدعا با تلقی قرآنی ازشخصیت پیامبران ناسازگار نمی‌باشد.

ضمن این‌که کل بحث، برون دینی است، نه درون دینی، که بتوان با استناد به متن آن را ابطال کرد. موضع مقاله‌ی حاضر مناقشه در صدق عصمت و خاتمیت نیست، نوشتار حاضر در ادله‌یی که مسلمین برای صدق مدعا برساخته‌اند، مناقشه کرده و آن‌ها را دلیل نمی‌داند.

پاورقی‌ها:

۱- شریف مرتضی، تنزیه الانبیاء، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ص ۲۸.

من هم نزد او خواهم رفت لیکن او نزد من باز نخواهد آمد. داود، زن خود بتشیع را تسلی داد و نزد وی آمده با او خوابید و او پسری زاییده او را سلیمان نام نهاد و خداوند او را دوست داشت. (کتاب مقدس، کتاب دوم سموییل، باب دوازدهم، ۱ تا ۲۵).


۱۳- محمد مجتهد شبستری، قرائت نبوی از جهان، ماهنامه مدرسه، شماره ششم، تیرماه ۱۳۸۶.