چند نکته درباره‌ی جدالِ هنرمند و فیلسوف

ناصر زراعتی

در یکی دو هفته‌ی گذشته، بحث‌های زیادی شده است حول و حوشِ سخنانِ محمود دولت‌آبادی در باره‌ی نقشِ دکتر عبدالکریم سروش در «انقلابِ فرهنگی» و پاسخِ تندِ سروش به وی. قصد این نوشته دفاع از این یا آن طرفِ دعوا یا بد و بیراه گفتن به آنها نیست، بل اشارهای است به چند نکتۀ به‌ظاهر نادیده گرفته شده.

1- پاسخِ تندِ سروش به دولت‌آبادی، پیش از هر چیز، نشان می‌دهد دورانِ تأثیرگذاریِ سروش در مقامِ «نواندیشِ دینی» پایان یافته است.

این «پایانِ کار» را شاید سروش ناخودآگاه احساس کرده؛ زیرا آنکس که می‌داند حقیقت با اوست، اطمینان دارد که نیرویِ الزام‌آورِ حقیقت سرانجام، دیر یا زود، دیگران را آگاه و با او همدل و همراه خواهد کرد. بنابراین، انگیزه و دلیلی برای پرخاشگری و دشنام‌گویی ندارد. هدفِ سروش به‌ظاهر همواره این بوده است که چگونه می‌توان در عینِ پای‌بندی به «اخلاقِ دینی»، در جامعه‌ی مُدرن زندگی کرد.

پس چرا چنین آشکار هرگونه اخلاق و اصلی را در برخورد با مخالفِ خود نادیده می‌گیرد؟ او به همه‌ی تحقیرها و فحاشی‌هایِ دوستان و هم‌اندیشانِ پیشینش و «مُرتد» خوانده شدن از سویِ آنان با ملایمت و ادب پاسخ گفته و می‌گوید. اکنون، چه شده است که تنها به دولت‌آبادی این‌گونه توهین و هتاکی می‌کند؟ آیا دلیلِ اصلی «مذهبی نبودن» این نویسنده است؟

2- پایانِ دورانِ تأثیرگذاری سروش بر فضایِ فکریِ جامعه‌ی ایران دلایلِ سیاسی و اجتماعی دارد. در یکی دو دهه‌ی گذشته، در ایران، وضعیتی پدید آمده است که قشرهایِ وسیعی از مردم، به‌ویژه جوانان، با نیازها و مطالباتِ جامعه‌ی مدنی آشنا و خواستارِ تحققِ آن‌ها شده‌اند. جامعه‌ی مدنی به اندیشمندان و سازمان‌دهندگانی نیاز دارد که بدانند مذهب می‌باید از زندگیِ عمومی بیرون رانده شود و سیاست همه‌ی تأییدهایِ مذهبی خود را از دست بدهد.

به عبارتِ دیگر، عنصرِ سیاسیِ مذهب باید از بین برود؛ عنصری که از بدوِ پیدایشِ اسلام همواره همراهِ آن بوده است. جامعه‌ی مدنی به اندیشمندی مانندِ گروتیوس نیاز دارد که بگوید: «حتی خدا هم نمی‌تواند کاری کند که دوِ ضرب در دو چهار نشود.» غرض اِنکارِ وجودِ خدا نیست، بل یافتنِ معنایی است درونی و مستقل در قلمروِ این‌جهانی که حتی خدا هم نتواند آن را تغییر دهد.

شاید یادآوری این نکته لازم باشد که این جدایی موجب نمی‌شود که دین به طورکلی به «امرِ خصوصی» بدل شود. این نوع «خصوصی شدنِ مذهب» هنگامی پدید می‌آید که نظامی استبدادی فعالیت‌هایِ مذهبی را ممنوع کند و مؤمنان را از فضایِ عمومی، که می‌توانند در آن با دیگران به‌طورِ عَلَنی مُراوده و گفت‌وگو داشته باشند، محروم سازد. حوزه‌ی عمومیِ غیردینی، یعنی قلمروِ سیاست، برایِ عرصۀ فعالیتِ غیرسیاسیِ مذهبی جایی قائل است و آن را نیز در برمی‌گیرد.

فردِ «مؤمن» می‌تواند در اجتماع، فعالیتِ مذهبی داشته و همزمان در مقامِ «شهروند»، در واحدِ بزرگ‌تری، متشکل از تمامِ افرادِ جامعه‌، نقش داشته باشد. در جاهایی که جامعه‌ی مدنی پدید آمده است این عُرفی ‌یا این‌جهانی شدن اغلب توسطِ کسانی عملی شده که خود ظاهراً «مذهبی» بوده‌اند.

مُنادیانِ برقراریِ جامعه‌ی مدنی و سیاستِ این‌جهانیِ مستقل، از کانت گرفته تا هابز، مُنکرانِ ناآگاه یا پنهانیِ خدا نبودند. در این مورد تنها می‌توان گفت که ایمان یا بی‌ایمانیِ مذهبیِ آنان در اُمورِ این‌جهانی تأثیری نداشته است. نظریه‌پردازانِ سیاسیِ جامعه‌ی مدنی با جدا کردن اندیشۀ سیاسی از الهیات و با پافشاری بر این‌که حتی اگر خدا هم وجود نداشته باشد قوانینِ مربوط به حقوقِ طبیعی پایۀ دولت را تشکیل می‌دهند، این‌جهانی شدن را به فرجام رساندند.

اندیشمندانی که بخواهند برایِ مشکلات و موانعِ برقراریِ جامعه‌ی مدنی در ایران چاره‌اندیشی کنند، باید این نحوۀ استدلال را بپذیرند و عبدالکریم سروش چنین نمی‌کند. (در بند 4 این مورد نشان داده خواهد شد.)

3- رازِ این‌که عبدالکریم سروش هنگامِ یادآوریِ نقشش در «انقلابِ فرهنگی» چرا چنین برآشفته می‌شود، چیست؟ آیا آن‌چه در «انقلابِ فرهنگیِ» آقایان رُخ داد (به قولِ دولت آبادی) «شناعت» بود یا نه؟ اگر بود، سروش در آن چه نقشی داشته؟ اگر «شناعت» نبود، پس چرا سروش از عضویت در «ستادِ انقلابِ فرهنگی» استعفا داد؟

اگر او «انقلابِ فرهنگی» را خطا می‌داند ولی معتقد است از سویِ آیت الله خمینی «مأمور» بوده، باید نظرش را در موردِ «مسؤلیتِ شخصی» در اجرایِ امری نادرست و غیرانسانی پُرسید. (زیرا تصور نمیرود «فیلسوفان» نیز همچون «عوام الناس» در چنین هنگامه هایی، به ضرب المثلِ «المأمور معذور» توسل جویند!)

آقای سروش بارها از دیگران خواسته به اشتباهاتِ خود اعتراف کنند و از گذشته‌ی خود درس بیاموزند. او که خود را «معلم» می‌داند و «فیلسوف»، به راستی چرا پندِ خود را به کار نمی‌بندد و در این زمینه، واعظِ غیرِمتعظ است؟

او در دفاع از شیخ مهدی کروبی، حکایتِ کسانی را مثال می‌زند که «چاه»ی کَنده‌اند («انقلاب اسلامی» کرده‌اند) و نمی‌دانند با خاک‌هایِ آن چاه ( به تعبیرِ وی: «حکومتِ فاسدِ اقتدارگرایِ سلطانی») چه کنند؟ پرسش این است: آیا «انقلابِ فرهنگی» نیز بخشی از همان «خاک‌ها»ست یا نه؟ و نقشِ سروش در این «خاک پاشیدن» بر سرِ اهلِ کتاب و درس و مدرسه چه بوده است؟

4- آن‌چه در این جدال فراموش شده مسألۀ حمایتِ سروش از شیخ کروبی و هواداری دولت‌آبادی از سیّد موسوی است. جایی دیده نشده که دولت‌آبادی در توجیهِ حمایتِ خود از موسوی دلیلی آورده باشد. احتمالاً دلیلِ او همان دلیلِ آشنایِ رایج در این سال‌هاست:

اینکه میانِ «بد» و «بدتر»، بهتر آن است که از سرِ اجبار و استیصال، «چیز» یا «کس»ی را برگزید که به نظر میرسد «کمتر بد» است و در این «بیچارگی»، به ظاهر، میرحسین موسوی همان موردِ «کمتر بد» است. اما داستان نویسِ نامدارِ معاصرِ ما چگونه می‌تواند از «عامل» و «آمرِ» سیاستی حمایت کند که بیش از همه، به آن مُعترض است؟

چنین «حرکت»ی را غیر از وارد شدن در بده‌بستان‌هایِ سخیفِ سیاسی و نداشتنِ شهامتِ مدنی چگونه میتوان تعبیر کرد؟ (البته دولت آبادی در آن مجلس، هنگامِ بیانِ آن دردِدلها، گفته است که قصدش حمایت از کاندیدایی نیست. اما همان رفتن یا بُرده شدن [زیاد فرقی نمیکند] به آن «مسجد» که مکانِ گردِهماییِ حامیانِ آقای موسوی بوده و خودِ نخست وزیرِ اسبق و عضوِ «شورایِ انقلابِ فرهنگیِ» سابق و از اعضایِ مهمِ «مجمعِ تشخیصِ مصلحتِ نظام» احتمالاً فعلی نیز در آنجا حضور داشته، آیا معنایِ دیگری غیر از «حمایت» و «هواداری» میتواند داشته باشد؟)

باری، از آن‌جا که دولت‌آبادی نفوذِ سیاسی و اجتماعی ندارد، بهتر آن است که بیش از این در بارۀ حمایت و نحوۀ حمایتِ وی حرفی نزنیم و بپردازیم به حمایتِ سروش که گویا در پیِ «استفسار» پیروانش، دفاعِ خود را از کروبی را اینچنین مُستدل کرده است:

«ببينيد، من در ايران با دوستانی روبرو بودم که معتقد بودند در انتخابات نبايد شرکت کرد. من با دلايل آن‌ها حقيقتاً قانع نشدم. می‌‌دانم که چه می‌گويند و از چه زاويه‌ای به مسائل نگاه می‌کنند. زاويۀ ديد آن‌ها اين است که انتخابات به‌هرحال بساطی است که حکومت برپا می‌‌کند و بازی‌کردن در اين بساط نهايتاً سودش به نظام می‌‌رسد و به آن مشروعيت می‌بخشد... منتها وقتی از آن‌ها می‌‌پرسيدم پس بايد چه کرد؟ جوابی نداشتند.

يعنی راه ِديگری نمی‌‌ماند. لابد بايد انقلاب کرد، کارهای براندازی کرد... در اين‌جا، من به آن‌ها قصۀ چاه‌کنی را گفتم که چاهی کنده بود و نمی‌‌دانست خاک آن را کجا بريزد. دخو به او گفت يک چاه ديگر بکن، اين خاک‌ها را در آن بريز. بقيۀ داستان معلوم است.

اين آدم تا آخِر عمرش چاه می‌‌کَند. خاک اولی را می‌‌ريخت در دومی، دومی را در سومی... گفتم ما يک انقلاب کرديم، يک عالم خاک از چاهِ جامعه آورديم بيرون. حالا مانده‌ايم که اين خاک‌ها را کجا بريزيم. شما می‌‌گوييد يک چاهِ ديگر بکَنيد. ولی باز همان سؤال مطرح می‌‌شود: خاکِ چاهِ دوم را کجا بريزيم؟ ما نمی‌‌توانيم عمری را به چاه‌کنی سپری کنيم.»

آقای عبدالکریم سروش خود به خوبی می‌داند که مسائلِ سیاسی ـ اجتماعی را با قیاس و قصه و مثال نمی‌شود توضیح داد. به‌جایِ دخو، «سروشِ فیلسوف» می‌توانست پاسخ دهد که: «خاک‌هایِ کَنده‌شده را بریزید تویِ همان چاهی که کَندهاید و خودتان را خلاص کنید!»

چرا مردم نتوانند بارِ دیگر انقلاب کنند؟ مگر فرانسویان از سالِ 1848 تا 1871، یعنی کم‌تر از بیست و پنج سال، سه بار انقلاب نکردند؟ مگر همه‌ی انقلاب‌ها باید مثلِ چاه‌کندن باشد؟ مگر در اروپای شرقی و آمریکای لاتین، در دهه‌ی 1990، مردم بدونِ به‌کار بُردنِ خشونت و آشوب، نظام‌هایِ دیکتاتوری را سرنگون نکردند؟

چرا مردم ایران نتوانند بدونِ کاربُردِ خشونت، با شیوۀ نافرمانیِ مدنی، کلیّتِ نظامِ «اقتدارگرایِ سلطانی» را وادار به برکناری کنند و «جمهوری»ای برقرار کنند که تمامِ مسؤلان آن فقط در برابرِ «قانون» و «مردم» پاسخگو باشند؟ مردمی که واقعاً به «ولی» و «قَیّم» نیاز ندارند...

سروش در مورد موسوی گفته است:

«من در سخنان آقای موسوی نکتۀ تازه‌ای نمی‌‌بينم. در عملکردش هم کارِ دلچسبی مشاهده نمی‌‌کنم. گمان می‌‌کنم با افکارِ پيشينش وداع نکرده است و به‌رغمِ اينکه گاهی در سخنرانی‌‌ها، اشاراتِ تازه‌ای دارد، اما ريشه‌ها همان ريشه‌هایِ پيشين است.»

روشن است که این گفته در موردِ خودِ او و همه‌ی کسانی که هنوز به «انقلابِ اسلامی»، در روایت‌هایِ گوناگون و متفاوتش، باور دارند نیز صادق است.