بهشت روزنامه‌نگاری خاورمیانه

حمیدرضا ابراهیم‌زاده

این مطلب روز ۱۶ مرداد در روزنامه کارگزاران منتشر شد و در زمانه بازنشر می‌شود- زمانه

برای ورود به بهشت روزنامه‌نگاران منطقه، باید ویزای عراق گرفت، اما به جای در پیش گرفتن راه بغداد، باید کمی راه کج کرد و سراغ سلیمانیه و اربیل را گرفت؛ جایی که روزنامه‌نگاران برای انتشار نشریات‌شان دغدغه‌های عجیب و غریب ندارند و اصالت کار روزنامه‌نگاری با تحقق استانداردهای حرفه‌ای است و نیازی به مصلحت‌اندیشی‌های سیاستمدارانه برای تولید نشریات وجود ندارد.

روزنامه‌نگاران کرد حقوق خوبی دریافت می‌کنند. برای آن‌ها میزان و ترازوی خوب بودن مطالب، حفظ احترام به شخصیت افراد و پرهیز از توهین و افتراست و به جز این خطوط قرمز، هیچ خط رنگی قلم آن‌ها را محدود نمی‌کند.

آن‌ها آن‌قدر روزنامه و شبکه تلویزیونی و رادیویی دارند که هر شخصی با هر سلیقه و اعتقادی می‌تواند جایی برای گسترش افکار خود بیابد. اعطای امتیاز روزنامه شرایط سختی ندارد و هیچ روزنامه‌ای توقیف نمی‌گردد و هیچ روزنامه‌نگاری به علت کار خبری راهی زندان نمی‌شود.

سندیکای روزنامه‌نگاران کردستان در شرایطی که انجمن صنفی روزنامه‌نگاران ایران از طرف وزارت کار و امور اجتماعی حائز شرایط انحلال تشخیص داده شده است، قانون جدید مطبوعات اقلیم فدرال عراق را به پارلمان کردستان ارائه کرده است تا نشریات از این به بعد امتیاز انتشار را از این سندیکا دریافت کنند.

این سندیکا چنان چتر حمایتی برای روزنامه‌نگاران ایجاد کرده است تا خبرنگاران کرد تقریباً هیچ نگرانی‌ای از آینده کاری خود نداشته باشند. بی‌شک اغراق نیست که کردستان عراق را بهشت روزنامه‌نگاران منطقه بنامیم.

تیراژ کم، آزادی زیاد

کردستان عراق با جمعیت پنج میلیونی ۳۰۰ نشریه دارد که به گفته فرهاد عونی، رییس سندیکای روزنامه‌نگاران کردستان، در آزادی کامل مشغول به کار هستند و هیچ نوع فشاری از سوی دولت یا نهادهای دارای قدرت برای جلوگیری از اطلاع‌رسانی دقیق یا سانسور بر آن‌ها وجود ندارد.

با وجود شرایط مناسب برای فعالیت مطبوعاتی در کردستان عراق، هم‌چنان وضعیت حرفه‌ای نشریات با استانداردهای روزنامه‌نگاری فاصله دارد. چنان‌چه پرتیراژترین نشریه کردستان تنها در ۱۵ هزار نسخه منتشر می‌شود، اما شرایط رو به رشد اقتصادی و سیاسی جامعه زمینه ظهور نشریات پرتیراژ و حرفه‌ای را در آینده نزدیک مهیا کرده است.

اغلب نشریات کردستان وابسته به احزاب و گروه‌های سیاسی‌اند و منابع مالی آن‌ها نیز از طریق کمک همین احزاب تامین می‌شود، اما شرایط سخت اقتصادی در کردستان که به واسطه جنگ داخلی در عراق همچنان ادامه دارد، مانع از توسعه و پیشرفت شبکه‌های وسیع توزیع و قبول آگهی در نشریات شده است.

عدنان عثمان، سردبیر روزنامه «روژنامه» که یکی از نشریات تاثیرگذار سیاسی در کردستان است، وضعیت آگهی‌ها در نشریات کردستان را قابل قبول نمی‌داند و به تلاش مسوولان روزنامه برای گسترش پذیرش آگهی اشاره دارد. ولی در نهایت معتقد است:

«سه منبع مالی که شامل کمک احزاب یا شخصیت‌های سیاسی به روزنامه‌ها، تک‌فروشی روزنامه و قبول آگهی است، هنوز بسیاری از نشریات کردستان به منبع مالی احزاب وابسته‌اند.»

روزنامه‌نگاران در کردستان از آزادی قابل توجهی برخوردارند/ عکس‌ها از زضا جمالی، زمانه

شمارگان پایین روزنامه‌های کردستان که با توجه به جمعیت کم و موقعیت دموکراسی تازه‌تاسیس کردستان قابل توجیه است، مانع از تاثیرگذاری این روزنامه‌ها بر افکار عمومی نیست که در شرایط حساس منطقه به شدت پیگیر اخبار و تحلیل‌های سیاسی و اجتماعی‌اند.

اما آن‌چه کردستان عراق را لایق اطلاق عنوان «بهشت مطبوعات» در منطقه کرده است، رعایت شرایط حرفه‌ای کار در این ایالت فدرال عراق است. تنها چیزی که آزادی بیان را در کردستان محدود می‌کند، رعایت اصول اخلاقی و حرفه‌ای کار در مطبوعات، وارد نشدن به حریم خصوصی افراد و پرهیز از توهین و افترا به دیگران است.

دولت از تاثیرگذاری بر نوع رفتار مطبوعات کشور طبق قانون مطبوعات کردستان منع شده است و دولت‌مردان تنها از جنبه حقوقی توانایی شکایت از مطبوعات در دادگاه‌های صالحه را دارند که این موضوع منجر به توقیف یا لغو امتیاز نشریات نمی‌شود.

یک سندیکای واقعی برای روزنامه‌نگاران

رییس سندیکای روزنامه‌نگاران کردستان عراق، در اتاق مجلل خود با چهره‌ای خندان و دوستانه به بررسی قانون مطبوعات نوشته شده توسط این سندیکا، در پارلمان کردستان اشاره می‌کند و در حالی که از میزان اثرگذاری این سندیکا بر روند بررسی حقوقی پرونده‌های قضایی و پیگیری خواست‌های روزنامه‌نگاران کرد ابراز رضایت می‌کند، می‌گوید:

«براساس قانونی که توسط سندیکای روزنامه‌نویسان کردستان تهیه شده و از طریق مراجع قانونی به پارلمان فرستاده شده است مجوز انتشار نشریات از طریق سندیکا اعطا خواهد شد. علاوه بر آن در این قانون منع دولت از توقیف مطبوعات نیز پایه‌های حقوقی محکم‌تری خواهد یافت که بر این اساس دولت حق صدور حکم زندان برای روزنامه‌نگاران نخواهد داشت.»

وی هم‌چنین شرایط اخذ مجوز روزنامه را «داشتن تابعیت عراقی، نداشتن سابقه محکومیت قضایی و آشنایی کامل به زبان کردی» عنوان می‌کند و می‌افزاید: «سندیکای روزنامه‌نگاران کردستان پس از تصویب این قانون متولی تمامی امور مربوط به نشریات کردستان خواهد شد که این موضوع مبتنی بر اصول کار حرفه‌ای و شرایط سازمان‌های جهانی روزنامه‌نگاری است.»

رییس سندیکای روزنامه‌نگاران کردستان با اشاره به این‌که این سندیکا کاملاً یک نهاد صنفی است و نگاه سیاسی به افراد منتسب به گروه‌های سیاسی ندارد، می‌گوید:

«این سندیکا امکانات ویژه‌ای را در اختیار روزنامه‌نگاران قرار می‌دهد. شرایط عضویت در این سندیکا حداقل سابقه دو سال کار مداوم در مطبوعات است که اعضا از امکاناتی همانند بیمه بازنشستگی و سوانح برخوردار می‌شوند.»

وی شرایط بازنشستگی در مطبوعات کردستان را حداقل ۲۵ سال فعالیت عنوان می‌کند. هم‌چنین در صورتی که اعضای این سندیکا به هر دلیلی دچار سوانح شوند یا در صورت مرگ اعضا، خانواده این افراد می‌توانند از حقوق بازنشستگی آن‌ها استفاده کنند.

حامد محمدعلی دبیر سندیکای روزنامه‌نگاران کردستان نیز شرایط حرفه‌ای مطبوعات در کردستان را اینچنین توصیف می‌کند: «سندیکا بیش از ۳۵۰۰ عضو دارد که با توجه به شعار این سندیکا که "تثبیت آزادی روزنامه‌نگاری" است، در نشریات گوناگون مشغول به کار هستند.»

در موارد شکایت از روزنامه‌نگاران این سندیکا با استخدام وکیل برای آن‌ها و حمایت همه‌جانبه از ایشان، شرایط روانی کاملاً ایمنی برای اهالی مطبوعات در کردستان ایجاد کرده است.

حامد محمدعلی در این مورد می‌گوید: «روزنامه‌نگاران از لحاظ معیشتی، حقوقی و سیاسی تحت حمایت این سندیکا قرار دارند و سندیکا تمام تلاش خود را برای بهبود شرایط زندگی آن‌ها می‌کند.»

محمد نوری‌توفیق، رییس سندیکای روزنامه‌نگاران کردستان شاخه سلیمانیه با اشاره به گستردگی این سندیکا در تمامی شهرهای کردستان و برخی از شهرهای مهم عراق می‌گوید:

«این سندیکا، شش شاخه در شهرهای اربیل، سلیمانیه، کرکوک، دهوک، موصل و بغداد دارد که علاوه بر روزنامه‌نگاران، خبرنگاران رادیو و تلویزیون را نیز دربرمی‌گیرند.»

همه احزاب در سندیکا صاحب کرسی هستند. اما به گفته نوری توفیق، این سندیکا موضع‌گیری‌های سیاسی ندارد. ساخت خانه برای اهالی مطبوعات، پیگیری حقوق ایشان از طریق مراجع قضایی و بورسیه خبرنگاران واجد شرایط در معتبرترین دانشگاه‌های کردستان از امکاناتی است که این سندیکا برای اعضای خود در نظر گرفته است.

روزنامه‌ها و سیاست

انتشار نشریه در کردستان اساساً مقوله نوپایی است. رژیم گذشته عراق اجازه انتشار هرگونه نشریه‌ای را از مردم کردستان سلب کرده بود. نوپایی این صنعت پیچیده و گستردگی بسیار زیاد آن در کردستان امروز این منطقه را نیازمند بهره‌گیری از تجربه و آموزش‌های دیگران کرده است.

عدنان عثمان، سردبیر روزنامه کاملاً سیاسی «روژنامه» شرایط حرفه‌ای خبرنگاران را رو به رشد و در حال پیشرفت می‌داند. وی با تاکید بر این‌که روزنامه‌نگاران کرد با توجه به نوپایی این حرفه نیازمند آموزش‌های بیشتر و کسب تجربه هستند، می‌گوید:

«برخی موسسات مطبوعاتی غربی در کردستان کلاس‌های آموزشی روزنامه‌نگاری ایجاد کرده‌اند که این موضوع در پیشرفت حرفه‌ای نشریات بسیار موثر بوده است.»

سردبیر «روژنامه» شرایط کاملاً آزادانه انتشار اخبار و گزارش‌ها در نشریات را باعث پیشرفت این حرفه می‌داند و می‌افزاید: «دولت هیچ فشاری بر مطبوعات ندارد و نظارت محدود‌کننده‌ای بر انتشار روزنامه‌ها ایجاد نمی‌کند و روزنامه‌ها آزادانه گرایشات سیاسی و فکری خود را منتشر می‌کنند.»

شرایط سیاسی کردستان بسیار پیچیده است. دو حزب بزرگ «اتحادیه میهنی کردستان» که دبیرکل آن رییس‌جمهور عراق است و «پارت دموکرات کردستان» که دبیرکل آن رییس حکومت کردستان است، بیشترین نفوذ را در بین اقشار مختلف اجتماع دارند.

با این حال دیگر احزاب نیز به اندازه وزن سیاسی خود توانایی تاثیرگذاری در ارکان قدرت را دارند. مطبوعات منتسب به هر یک از این احزاب نیز در جامعه صاحب‌نفوذند. با این همه برخی از نشریات مستقل که وابسته به احزاب نیستند، شرایط بهتری دارند.

نشریه «هاولاتی» که به معنی «شهروند» است، یکی از پرتیراژترین و پرفروش‌ترین نشریات کردستان است که کاملاً مستقل از احزاب سیاسی منتشر می‌شود.

عدنان عثمان این گستردگی عظیم طیف‌ها و تمایلات سیاسی را برای مطبوعات این کشور مفید می‌داند. با این حال از وضعیت خریداری روزنامه‌ها و زمان پایین مطالعه در کردستان ناراضی است.

وی در مقام مقایسه بین وضعیت روزنامه‌نگاری در ایران و کردستان «روزنامه‌های ایران را حرفه‌ای‌تر» ارزیابی می‌کند هرچند به پیشرفت سریع روزنامه‌های کردستان بسیار خوشبین است.

شهرام محمودی، از روزنامه‌نگاران جوانی است که سال‌ها تجربه کار حرفه‌ای در ایران را دارد اما این روزها در کردستان عراق مشغول فعالیت است. وی پتانسیل جوانی روزنامه‌های کردستان را نقطه قوت آن‌ها می‌داند هرچند به عقیده وی «این روزنامه‌نگاران جوان نیازمند کسب تجربه بیشتری هستند.»

عضو تحریریه سرویس سیاسی روزنامه «روژنامه» از شنیدن میزان حقوق خبرنگاران ایرانی به خنده می‌افتد، چراکه حقوق فعالان مطبوعاتی کردستان بیش از دو برابر همکاران‌شان در ایران است در عین حالی که آن‌ها هرگز دغدغه توقیف روزنامه و بیکاری را ندارند.

برادرزاده‌های کرد روزنامه‌های ایرانی

تحریریه روزنامه «روژنامه» شباهت زیادی به تحریریه روزنامه‌های ایرانی دارد. هرچند ساختمان بسیار بزرگ و زیبایی که دفتر این روزنامه در آن مستقر است، کمتر شباهتی به ساختمان‌های کهنه غالب نشریات ایرانی دارد، تفکیک سرویس‌ها و گروه‌های کاری به گروه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، ورزشی و... نحوه تهیه و تنظیم خبر و مراحل صفحه‌بندی طبق روال آن‌چه در ایران اتفاق می‌افتد، پیش می‌رود.

تنها تفاوت اساسی مراحل پیش از انتشار روزنامه در ایران و کردستان دفعات خوانده شدن صفحات پیش از چاپ است.

در کردستان پیش از انتشار مطالب تنها دبیر سرویس و سردبیر مطالب را برای هم‌خوانی با سیاست‌های روزنامه و متناسب بودن با معیارهای حرفه‌ای می‌خوانند و هیچ‌کس ذره‌بین به دست به دنبال واژه‌ها و موضوعاتی برای ایجاد حساسیت و شرایط توقیف نمی‌گردد.

سلیمانیه دومین شهر بزرگ کردستان است، در نتیجه یکی از مراکز تمرکز روزنامه‌هاست. طبق آماری که سندیکای روزنامه‌نگاران کردستان شاخه سلیمانیه منتشر کرده است ۴۱ شبکه تلویزیونی و رادیویی و ۱۰۰ روزنامه و هفته‌نامه در این استان منتشر می‌شود که در مجموع ۱۰۳۱ روزنامه‌نگار و خبرنگار در این رسانه‌ها فعالیت می‌کنند که ۱۵۴ نفر آنان را خبرنگاران زن تشکیل می‌دهند. صدنفر از روزنامه‌نگاران، فارغ‌التحصیل رشته ارتباطات و ۳۵ نفر از روزنامه‌نگاران نیز در مدرسه روزنامه‌نگاری تحصیل کرده‌اند.

روند تهیه خبر در نشریات کردستان چندان متکی به خبرگزاری‌ها نیست. روزنامه‌های کردستان در کنار سرویس‌های خبری خود، گروهی اختصاصی برای تهیه خبر در تمامی موضوعات و حوزه‌های کاری دارند. این گروه که تقریباً وظیفه یک خبرگزاری را عهده‌دار است، برای روزنامه تولید خبر می‌کند.

سوژه‌های خبری در شورای سردبیری به بحث و بررسی گذاشته می‌شود و پس از تایید، خبرنگاران براساس این سوژه‌ها مانور خبری و تولید جریان خبری را آغاز می‌کنند. تولید خبر در این گروه روزانه براساس مهم‌ترین مسایل سیاسی و اجتماعی یا رویکرد روزنامه‌ها برای وارد کردن سوژه‌های خاص به عرصه خبری است. ارتباط مستمر این گروه با سایر گروه‌های روزنامه همواره حفظ می‌شود و شورای سردبیری توجه ویژه‌ای به این سرویس دارد.

روزنامه‌های کردستان به تیترهای کوتاه علاقه زیادی ندارند، چراکه به عقیده آن‌ها انتقال مفهوم از طریق تیتر اهمیت بیشتری دارد، بر همین اساس مثلا تیتریک روزنامه‌ها گاه به دو خط هم می‌رسد.

عدنان عثمان، سردبیر روزنامه «روژنامه» علت این موضوع را تازه‌واردی زبان کردی در عرصه مطبوعات می‌داند: «تا زمانی که زبان کردی در زبان روزنامه‌نگاری جای خود را پیدا نکرده است، نمی‌توان به بازی با واژگان پرداخت و روی تیترهای کوتاه انرژی گذاشت.»

وی که پیش از این در سال‌های نه‌چندان دوری از روزنامه‌های ایران بازدید کرده است بیش از یک قرن سابقه انتشار روزنامه در ایران را باعث رسیدن مطبوعات ایران به سطح کیفی قابل قبولی می‌داند که در این بین زبان مطبوعاتی نیز با استفاده از دایره غنی واژگان فارسی متولد شده است.

عدنان عثمان، با شنیدن توضیحاتی از وضعیت روزنامه‌نگاری امروز در ایران بسیار متعجب می‌شود. وی وظیفه سردبیر در روزنامه‌های کردستان را تعیین خط‌مشی‌های حرفه‌ای روزنامه و نظارت بر کیفیت کار می‌داند و دچار تعجب مضاعف می‌شود که چگونه سردبیران و روزنامه‌نگاران ایرانی با نگرانی‌های خاص خود برای فرار از خطر توقیف، از سقوط کیفیت روزنامه‌ها جلوگیری می‌کنند.

دفتر ارگان رسمی «پارت دموکرات کردستان» درست کنار یکی از دانشکده‌های دانشگاه بزرگ «صلاح‌الدین» قرار دارد. روزنامه «خباط» با ۱۰ هزار تیراژ در ۱۶ صفحه با قیمت ۲۵۰ دینار (۲۰۰ تومان) عرضه می‌شود که صفحات جالبی مانند پیشنهاد مردم و صفحه درددل را در خود جای داده است.

محسن کمال از مسوولان سیاسی روزنامه «خباط» این نشریه را دارای پیشینه ۴۹ ساله‌ای می‌داند که در شرایط جنگ و درگیری نیروهای «پارت دموکرات» با نیروهای رژیم گذشته با عناوین و نام‌های مختلف منتشر می‌شده است.

رویکرد غالب روزنامه‌های کردستان، سیاسی است. استقرار نظام جدید روابط سیاسی و گسترش قدرت احزاب در ساختارهای سیاسی و اقتصادی این اقلیم فدرال عراق بسیاری از احزاب را به گسترش ارتباط با مردم از طریق روزنامه و تلویزیون و دیگر رسانه‌ها وادار کرده است.

محسن کمال با اشاره به شرایط سیاسی کردستان و تاثیر آن بر روزنامه‌ها می‌گوید: «روزنامه‌های مستقل که وابستگی به احزاب نداشته باشند، بسیار کم هستند. با این حال تمام روزنامه‌های سیاسی مانند "خباط" که ارگان رسمی "پارت دموکرات کردستان" است از دیدگاه حزبی و گرایشات اعتقادی خود مسائل سیاسی و اجتماعی را مورد توجه قرار می‌دهند.»

نگاهی به آینده

کردستان عراق چنان که فارغ از فضای کلی عراق آرامش محسوسی را تجربه می‌کند، در پی تعمیق و گسترش ارکان دموکراسی است. ظهور و بروز روزنامه‌ها و نشریات آزاد در این منطقه نیز پیوندی اساسی با این شرایط دارد.

روزنامه‌نگاری حرفه‌ای با این‌که تجربه طولانی در کردستان ندارد، با شدت و همت گسترده‌ای در حال پیگیری است و اوضاع سیاسی، شرایط اجتماعی و قوانین مدرن به کمک این تجربه تاریخی آمده‌اند.

البته ساختار دولت‌های تازه ‌تاسیس دموکراتیک، همواره شرایط ایده‌آلی برای نشریات به ارمغان می‌آورند.

باید به انتظار سال‌های آینده نشست که تداوم این شرایط آیا به ظهور روزنامه‌های حرفه‌ای بزرگی خواهد انجامید که استانداردهای روزنامه‌نگاری در منطقه را ارتقا خواهند داد یا افول دموکراسی و استقرار دولت‌های قدرتمند این سیر صعودی نشریات را به مصلحت‌اندیشی و محافظه‌کاری‌های قدرت پیوند خواهد زد.