لویی آلتوسر و زیست شبانه‌ی تهرانی‌ها

نادر فتوره‌چی

لویی آلتوسر، متفکر چپ‌گرای فرانسوی و به یک معنا خالق نظریه «مارکسیسم فرانسوی» - در تمایز با مارکسیسم روسی و البته آلمانی - در پرداخت ایده‌اش در باب «دستگاه‌های ایدئولوژیک دولت» به تفکیک ساختار‌های «سرکوب‌گر» و «ایدئولوژی‌ساز» اشاره می‌کند و کارکرد آن‌ها را در نقد «سرمایه‌داری» تبیین می‌کند.

اگر چه خوانش ناب و تکین آلتوسر از اپیزود «ایدئولوژی آلمانی» مارکس در کتاب کاپیتال، قادر به تبیین «تمامی وضعیت‌های موجود» نیست و بیشتر به کار خواندن «آن‌چه که دیگر خواندنی نیست» می‌آید، اما هنوز هم می‌توان پای روایت او از دولت و ایدئولوژی را برای «روز‌های مبادا» به میان آورد. «روزهای مبادا» یی که کماکان در برساخت شاکله‌های ایدئولوژیک، از فراخی دولت خبر می‌دهند.

برآیند خوانش ساده‌ی نظریه پیچیده او، دست کم برای مخاطب ایرانی در دهه ۸۰ هجری شمسی، چیزی نیست جز لمس روزمره‌ای که مدام در برابرش با این گزاره که «خارج از ایدئولوژی برسازنده ساخت دولت چیزی وجود ندارد» بازنمایی می‌شود. چیزی شبیه روایت دریدا از متن: «چیزی خارج از متن وجود ندارد.»

همین گزاره ساده‌سازی‌شده را می‌توان به آخرین اخباری که بر روی تلکس‌های خبری داخلی ایران قرار گرفت پیوند داد.

خبر این است: «دولت قرار است ساعت كاري اصناف و مشاغل «غيرضروري» را از صبح تا شش و هفت بعدازظهر تعيين کند.» (ایسنا)

تصمیم دولت به بهانه خشکسالی امسال و با پیشنهاد وزارت نیرو، برای کاهش و صرفه‌جویی در مصرف برق اتخاذ شده است.

صورت مسأله چندان پیچیده نیست: خشکسالی آمده؛ برق کم است و دولت باید «کاری» بکند. همین.

اما این‌که دولت هنوز این توانایی را دارد که یک‌شبه و با یک «بخشنامه چندخطی» شکل زیست شهروندان را تغییر دهد، پای مبانی ایدئولوژیکش را به میان می‌کشد.

در تهران - به عنوان یکی از پرجمعیت‌ترین پایتخت‌های جهان - هیچ رستوران، سوپرمارکت و ... وجود ندارد که بعد از حوالی ساعت ۱۲ شب مشغول کار باشد. این «هیچ» ابداً اغراق نیست.

آن‌هایی که بعد این ساعت، قصد خوردن غذا یا خرید سیگار داشته باشند، ناچارند به یکی دو دست‌فروش کنار پمپ بنزین یا رستوران فرودگاه و هتل‌ها بروند. حال آن‌که امتداد بار ترافیکی تهران دست کم تا ساعت یک بعد از نیمه شب وجود دارد و این معنایش آن است که بخش قابل توجهی از شهروندان تهرانی «زیست شبانه» دارند.

این نیزکه چرا تهرانی‌ها علی‌رغم فقدان «خدمات شبانه» زیست شبانه دارند، پا در ایدئولوژی دولت دارد.

بر اساس همان ایده آلتوسری، می‌توان ایدئولوژی دولت را عین «سیاست» فرض کرد و سیاست‌های حکومت ایران در سال‌های پس از انقلاب و البته تحولات جهانی و سرریز فرهنگی آن‌ها در طبقه متوسط را عامل ناهم‌خوانی «واقعیت جاری» با «ایدئولوژی دولت» دانست.

دولت از یک سو راه را بر ورود بی‌رویه «کالا» و «اقتصاد لیبیدوی وابسته به آن» باز می‌گذارد؛ اما از دیگر سو با «بخشنامه» آخرین حلقه مصرف یعنی «شهروندان» و آخرین حلقه توزیع یعنی «فروشندگان خدمات و کالا» را تحت انقیاد می‌گیرد.

ایدئولوژی برسازنده ساخت دولت این امکان را به او می‌دهد که با «نگاه از بالا» به شهروندان، با آن‌ها همچون «نوباوگان» برخورد کند. ساعت خواب و خوراک ، نحوه پوشش و تفریح، جنس روابط عاطفی و ده‌ها «مقوله فردی» دیگر را عملاً «دولت» تعیین می‌کند. و این معنایش همان خوانش آلتوسری بخشنامه پیشنهادی وزیر نیرو است: «خارج از دولت چیزی وجود ندارد.»