ایران در رتبه نود و چهارم توسعه انسانی

امید حبیبی‌نیا

بنا بر گزارش شاخص‌های توسعه انسانی در سال‌های 2007 و 2008 که اخیرا توسط برنامه توسعه سازمان ملل منتشر شده است، ایران در میان 177 کشور جهان، در جایگاه 94 قرار دارد.

بنابر این گزارش که نسخه اینترنتی آن به تازگی منتشر شده، ایسلند همچون سال گذشته در صدر کشورهای توسعه یافته است و 9 کشور بعدی پیشرفته به ترتیب عبارتند از: نروژ، استرالیا، کانادا، ایرلند، سوئد، سوئیس، ژاپن، هلند و فرانسه.

ژاپن، سوئیس، ایسلند با هشتاد و یک سال سن امید به زندگی بهترین وضعیت را از این نظر دارند. زامبیا با چهل و یک سال بدترین کشور در این شاخص است که در کنار آنگولا و سیرالئون در قعر جدول امید زندگی وضعیت وخیمی دارند.

شاخص‌های توسعه انسانی که در برگیرنده متغییرهای توسعه و پیشرفت جوامع بشری از نظر طول عمر، سلامت، درآمد سرانه و تحصیلات است به مشخص‌کننده بهترین کشورهای جهان برای زندگی مشهور شده است که بر اساس گزارش اخیر ده کشور ابتدای جدول به همراه سایر کشورهای اروپای شمالی، غربی، آمریکای شمالی، استرالیا و نیوزیلند بهترین کشورهای جهان از نظر سطح معیارهای زندگی به شمار می‌آیند.

رتبه بریتانیا در این بررسی شانزده و آمریکا دوازده بوده است. پایین‌ترین رتبه را در میان کشورهای اروپای غربی پرتقال(29) دارد و اسرائیل(23) خود را به آلمان(22) رسانده است.

کوبا رتبه 51 را در این بررسی کسب کرده است که برای کشوری کوچک با مشکلات اقتصادی بسیار و تحریم‌های اقتصادی آمریکا رتبه‌ای بسیار درخشان در میان کشورهای پیشرفته محسوب می‌شود. به غیر از کوبا در آمریکای لاتین باربادوس، آرژانتین، شیلی، اروگوئه و باهاما نیز در میان کشورهای پیشرفته محسوب شده‌اند. همسایه جنوبی آمریکا یعنی مکزیک در این جدول در جای پنجاهم قرار گرفته است و وضع روسیه با سقوط به جایگاه شصت و هفتم اسف‌بارتر از قبل جلوه می‌کند.

در میان کشورهای منطقه امارات متحده عربی، کویت، قطر، بحرین، عمان و عربستان همگی در گروه کشورهای پیشرفته قرار دارند.

ایران در گروه کشورهای متوسط در جایگاه نود و چهارم قرار دارد که نسبت به سال قبل دو پله صعود کرده است.

امید به زندگی در ایران 70.2 است که به نسبت کشورهای گروه خود وضعیتی متوسط دارد. در این گروه یعنی کشورهای با رشد متوسط ایران در جایگاه بیست و چهارم پس از کشورهایی چون قزاقستان، ارمنستان، ترکیه و لبنان و بالاتر از کشورهایی چون گرجستان، آذربایجان، فلسطین و تاجیکستان قرار دارد.

میزان باسوادی بزرگسالان در ایران بیش از هشتاد و دو درصد گزارش شده است که این میزان در نوزده کشور نخست این جدول صددرصد و در کوبا و کشورهای بلوک شرق سابق نزدیک به صددرصد است، سنگال با 39 درصد جمعیت باسواد، بدترین وضعیت را در این زمینه دارد و از دیگر کشورهای عقب‌مانده در این شاخص می‌توان به مراکش، بوتان، موریتانی و پاکستان اشاره کرد.

72.8 درصد از مجموع درصد کودکان و نوجوانان در ایران به تحصیل اشتغال دارند، درآمد خالص سرانه 7.968 دلار است که این میزان در امارات متحده عربی بیش از 25 هزار دلار و در آمریکا بیش از 41 هزار دلار است. بهترین وضعیت از این نظر را لوکزامبورگ با درآمد سرانه بیش از شصت هزار دلار دارد و بدترین کشور جهان کنگو با 714 دلار است.

رتبه ایران در زمینه امکانات آموزشی 0.792 از 1 است که در این زمینه به وضوح از دیگر کشورهای متوسط عقب‌مانده‌تر است. از نظر شاخص تولید ملی نیز رتبه 0.731 را کسب کرده است. میزان درآمد سرانه مردم با درنظر گرفتن سایر شاخص‌ها منفی 23 را نشان می‌دهد.

ایران در شاخص‌های توسعه انسانی در سال 1975 رتبه‌ای معادل 0.571 کسب کرده بود که ده سال بعد به 0.615 ، در سال 1995 به 0.693 و در سال 2005 به 0.759 رسیده است. در همین حال عمان در همین مدت رتبه خود را از 0.478 به 0.814 رسانده است.

شاخص‌های توسعه میزان فقر را نیز مورد بررسی قرار داده است که برآن اساس سی درصد از جمعیت ایران زیر خط فقر هستند. میزان جوانمرگی در ایران نیز نزدیک به 8 درصد برآورد شده است. همچنین شش درصد مردم ایران از دسترسی به آب سالم محروم هستند و یازده درصد کودکان زیر پنج سال از کمبود وزن شدید رنج می‌برند. 17.6 درصد از افراد پانزده سال به بالا بی‌سواد هستند.

شاخص‌های توسعه انسانی نشانگر رشد سریع جمعیت ایران در فاصله بیست سال از حدود 33 میلیون نفر به 69 میلیون نفر یعنی بیش از دو برابر است که این میزان رشد تا هفت سال دیگر به نزدیکی 80 میلیون نفر خواهد رسید و به این ترتیب از سرعت رشد سالیانه جمعیت کاسته خواهد شد. این میزان که در بیست سال اولیه 2.4 درصد در سال بود در فاصله سال‌های 2005 تا 2015 به 1.3 کاهش خواهد یافت.

جمعیت شهری ایران سه سال پیش از انقلاب کمتر از نصف جمعیت کشور بود، ولی بیست سال بعد به نزدیک هفتاد درصد و در سال 2015 به نزدیک هفتاد و دو درصد خواهد رسید.

جمعیت زیر پانزده سال کشور نیز که در حال حاضر حدود 29 درصد است در هشت سال آینده به کمتر از 26 درصد کاهش می‌یابد.

میزان باروری زنان ایران در پنج ساله 1970 تا 75 رقمی در حد 6.4 را نشان می‌دهد که یکی از بالاترین میزان باروری زنان در جهان بوده است، اما این میزان در پنج ساله 2000 تا 2005 به کمتر از 2.5 کاهش یافته است.

بلژیک بیشترین میزان پزشک به نسبت جمعیت را در جهان دارد. در این کشور به ازای هرصد هزار نفر 449 پزشک در رشته‌های مختلف تخصصی وجود دارد.

در ایران این میزان 87 نفر است که در گروه کشورهای در حال توسعه با وجود اشتغال به تحصیل شمار بسیاری از دانشجویان در رشته‌های پزشکی در کشور وضعیت خوبی ندارد و مثلا در گرجستان که رتبه کلی‌اش از ایران پایین‌تر است، به ازای هر صد هزار نفر 409 پزشک وجود دارد. مشابه چنین وضعیتی در کشورهای بلوک شرق سابق نیز وجود دارد و بهترین وضعیت در این زمینه را در جهان بلاروس دارد در حالی که رتبه کلی آن از نظر میزان رفاه اجتماعی 64 است.

سوازیلند با 33.4 درصد مبتلا به ایدز وخیم‌ترین وضعیت را در جهان دارد. این میزان در بسیاری از کشورهای آفریقایی از جمله زیمباوه، آفریقای جنوبی و بوتساوانا به میزان بسیاری بالا است.

در ایران میزان مبتلایان به ایدز حدود 0.2 درصد برآورد شده است که به نسبت بسیاری از کشورهای گروه خود از وضعیت بهتری برخوردار است.

میزان سیگاری‌ها در ایران نیز بسیار کمتر از کشورهای گروه خود و مشابه کشورهای پیشرفته است. براساس این برآورد 22 درصد مردان و فقط 2 درصد زنان سیگاری هستند که با توجه به عامل جنسیتی در این زمینه حتی وضعیت بهتری نسبت به کشورهای پیشرفته مانند یونان با 47 درصد سیگاری مرد و 29 درصد سیگاری زن دارد. بدترین وضعیت را مغولستان با 68 درصد مردان و 26 درصد زنان سیگاری و بهترین را غنا تنها با 7 درصد مردان و 1 درصد زنان سیگاری دارند.

ایران دومین کشور جهان است که 40 درصد دانش‌آموزان دبیرستان در آن در رشته‌های علوم، فنی و حرفه‌ای به تحصیل می‌پردازند. اولین کشور میانمار با 42 درصد است. در میان کشورهای پیشرفته مالزی، کره و آمریکا از این نظر درصدر قرار دارند.

لوکزامبورگ با 1576 مشترک تلفن همراه در هر هزار نفر بیشترین میزان تلفن همراه را در جهان دارد، به عبارت دیگر در این کشور هر نفر بیش از یک اشتراک تلفن همراه دارد. در کشورهای ایسلند، نروژ، ایرلند، دانمارک، بریتانیا و ایتالیا در میان بیست کشور نخست نیز وضعیت مشابه ای در جریان است.

در ایران از هر هزار نفر 106 نفر تلفن همراه دارد و 278 نفر تلفن ثابت در اختیار دارد. رکورد تلفن ثابت در جهان را سه کشور سوئد، سوئیس و آلمان دارند که به ازای هر دو نفر بیش از یک خط تلفن موجود است.

در سیزدهمین شاخص توسعه که به ارتباطات و تحقیقات می‌پردازد، میزان مشترکان اینترنت در ایران حدود ده درصد از جمعیت کشور برآورد شده است، در حالی که این میزان در ایسلند نزدیک 87 درصد است. در میان کشورهای پیشرفته بدترین وضعیت را از این نظر کوبا دارد که درصد کاربران اینترنت آن به دو درصد هم نمی‌رسد. در عوض در میان کشورهای در حال توسعه جامائیکا بهترین وضعیت از این نظر را دارد که با حدود 40 درصد کاربر وضعیتی مشابه با برخی از کشورهای پیشرفته دارد.

فنلاند با دارا بودن 7.832 پژوهشگر در هر یک میلیون جمعیت خود سرآمد میزان پژوهشگران در جهان است و پس از آن ایسلند، ژاپن، سوئد، دانمارک و سنگاپور قرار دارند.

در ایران این میزان 1279 نفر اعلام شده است که وضعیت مطلوبی به نسبت سایر کشورهای در حال پیشرفت دارد.

در این شاخص‌ها آمریکا ثروتمندترین کشور جهان است که فاصله‌ای بعید با سایر کشورها حتی در گروه کشورهای پیشرفته دارد و پس از آن با اختلاف بسیار ژاپن قرار دارد که این کشور نیز نسبت با سایر کشورها فاصله بسیار دارد.

در عوض درخشان‌ترین رشد اقتصادی جهان در میان کشورهای پیشرفته از آن سوئد است که در سی سال گذشته همواره رشد بهتری نسبت به سایر کشورها داشته و هم‌اکنون از رشد سالانه بالغ بر 6.2 درصد برخوردار است.

اما در مجموع سرعت رشد اقتصادی چین در جهان بدون رقیب بوده است که به‌طور متوسط 8.4 درصد بوده است. ایران نیز با رشد قابل ملاحظه‌ای در ده سال اخیر موفق شده است میزان رشد اقتصادی خود را به 2.3 برساند در حالی که این میزان از سال 1975 منفی بوده است با این حال دو سال پیش از انقلاب میزان درآمد کشور به بالاترین حد خود تاکنون رسیده است.

ایران دومین کشور جهان در گروه کشورهای درحال توسعه است که بیشترین میزان هزینه را بر اساس ارزش سالیانه تولیدات و خدمات یا تولید ناخالص داخلی به مصارف نظامی اختصاص داده است و در حالی که حدود دوازده درصد بیکار دارد، میزان بیکاری زنان در آن 170 درصد مردان است و نزدیک به دو درصد نیز از داشتن برق محروم هستند.

براساس نوزدهمین شاخص این گزارش میزان بودجه نظامی ایران از 2.9 درصد به 5.8 درصد رسیده است که در این زمینه در جهان رتبه ششم را دارد.

در همین حال ایران بیشترین میزان پناهجویان را در خود جای داده است و با نزدیک به یک میلیون پناهجو، از این نظر تنها با آمریکا که در رتبه دوم قرار می‌گیرد، قابل مقایسه است.

گزارش شاخص‌های توسعه انسانی حاکی است که کم‌ترین میزان قتل عمد در کشورهای پاکستان، سودان و مصر رخ می‌دهد و بیشترین آن در کلمبیا، لسوتو، آفریقای جنوبی، جامائیکا، ونزئلا و السالوادور.

در میان بیست کشور نخست پیشرفته جهان وضع آمریکا از همه در این زمینه بدتر است این کشور همچنین با دارا بودن بیش از دو میلیون زندانی، رکورددار بیشترین زندانی در جهان است.

در ایران در هر صد هزار نفر 2.9 مورد قتل عمد رخ می‌دهد و نزدیک 150.000 زندانی نیز وجود دارد که در این زمینه در جهان در رتبه پنجم قرار دارد.

ایران همچنان جز شمار اندک کشورهای جهان است که رسما مجازات اعدام در آن اجرا می شود.

از نظر شاخص‌های توسعه در رابطه با زنان وضعیت ایران وخیم است و رتبه 84 را دارد و میزان درآمد مردان به‌طور متوسط دو و نیم برابر زنان است، در حالی که عربستان در این زمینه رتبه 70 را دارد.

بیست و نهمین شاخص این گزارش به وضعیت سیاسی و اجتماعی زنان اختصاص دارد که نروژ بیشترین امتیاز را در این زمینه دارد.

در نروژ حدود 39 درصد از کرسی های مجلس در اختیار زنان است و سی درصد از پست‌های مدیریت ارشد کشور را زنان تصاحب کرده‌اند و نیمی از زنان در مشاغل تخصصی و فنی به کار مشغول هستند.

در ایران که رتبه 87 را دارد، تنها 4 درصد کرسی‌های مجلس و 16 درصد پست‌های مدیریت ارشد در اختیار آنها است و 34 درصد از آنان در مشاغل تخصصی و فنی به کار می‌پردازند.

همچمنین در حالی که در سوئد بیش از 38 درصد از وزارتخانه‌‌ها و ادارات دولتی توسط زنان اداره می‌شود این میزان در ایران نزدیک به هفت درصد است.

شاخص‌های توسعه انسانی که هر سال توسط برنامه توسعه سازمان ملل منتشر می‌شود، مهم‌ترین مرجع جهانی برای ارزیابی میزان رفاه اجتماعی و متغییرهای مرتبط در جوامع مختلف به شمار می‌آید.

ایسلند که امسال برای دومین بار بهترین کشور در این شاخص‌ها ارزیابی شده است، کشوری کوچک در شمال اروپا است که کمتر از 350 هزار نفر جمعیت دارد، پیش‌تر از این به مدت شش سال نروژ و پیش از آن نیز کانادا برای سال‌های متمادی بهترین کشور برای زندگی بوده است.

شاخص توسعه اقتصادی در سال 1990 توسط گروهی از اقتصاددانان به سرپرستی آمارتیا سن (اقتصاددان هندی برنده جایزه نوبل)، محبوب الحق (اقتصاددان پاکستانی) و ریچارد جولی (جامعه‌شناس) در LSE (دانشکده اقتصاد لندن) و دانشگاه ییل به عنوان راهنمایی برای ارزیابی توسعه کشورهای مختلف برای سازمان ملل به‌وجود آمد.

مطالب مرتبط:
رتبه ایران در آزادی بیان: چهارمی از آخر