ما در توهم بودیم

نیما نامداری

‌ ‌

چند ماه پیش که بحث انقلاب فرهنگی دوم بحث روز بود، بچه‌های روزنامه هم‌میهن از من خواستند مطلبی در مورد جنبش دانشجویی بنویسم. من نوشتم و قرار شد منتشر شود. اما دقیقاْ در همان روزی که مطلب صفحه‌بندی شد، هم‌میهن گرفتار توقیف گردید. اخیراْ بچه‌های اعتماد ملی برای سالگرد ۱۶ آذر از من مطلب خواستند. همان مطلب قبلی را با اندکی تغییر برای آن‌ها فرستادم. اما این بار هم خبر آمد که دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی، انتشار مطالب مربوط به ۱۶ آذر را ممنوع کرده و اعتماد ملی هم ویژه‌نامه‌اش را منتشر نکرد. در نتیجه قرعه انتشار این مطلب به نام زمانه افتاد.

برای من که در فاصله سال‌های ۷۶ تا ۸۱ به عنوان عضو فعال انجمن اسلامی دانشگاه علم و صنعت و طبعاً دفتر تحکیم وحدت، در متن چالش‌های سیاسی دانشگاه‌ها بوده‌ام، روشن نیست وقتی برخی دوستان از جنبش دانشجویی حرف می‌زنند، منظورشان چیست و از کدام رفتارها و انسان‌ها و نهادها سخن می‌گویند. زیرا بیشتر توصیفاتی که ارائه می‌دهند، برای من، ناآشنا است.

روز به روز بیشتر احساس می‌کنم سوء تفاهم در مورد جنبش دانشجویی در حال همه‌گیر شدن است. به گمان من این سوء تفاهم از سه توهم ریشه گرفته که در این نوشتار آن‌ها را شرح خواهم داد.

توهم جنبش
جامعه‌شناسنان هر اختلافی در تعریف جنبش داشته باشند، در این‌که جنبش بر کثرت اعضا استوار است، اختلافی ندارند. ما چند نفر بودیم؟ در شلوغ‌ترین برنامه‌ها و مراسم‌های ما که نمونه‌اش اولین سالگرد دوم خرداد در دانشگاه تهران بود و در آن غیردانشجوها نیز فراوان دیده می‌شدند، جمعیتی در حدود سه هزار نفر حاضر بود.

در آن زمان، شهر ۱۰ میلیون نفری تهران بیش از صد هزار نفر دانشجوی تمام‌وقت در دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی داشت. وضعیت محافظه‌کاران از ما هم بدتر بود. به یاد ندارم در آن دوران گروه‌های دانشجویی آن‌ها مراسمی عمومی برگزار کرده و بیش از ۲۰۰ نفر در آن شرکت کرده باشند. وضعیت شهرستان‌ها هم مشابه تهران بود.

ما به مرور احساس می‌کردیم بقیه دانشجویان خیلی با تعریف ما از کنش سیاسی، موافق نیستند. بسیاری از آن‌ها با کلیات حرف‌های ما موافق بودند؛ ولی به هیچ وجه علاقه نداشتند کاری بیشتر از رأی دادن انجام دهند.

برای خود من آن روزی تکان‌دهنده بود که شاهد بودم برای یک کنسرت آماتوری موسیقی در دانشگاه علم و صنعت، نزدیک به هزار نفر جمع شدند؛ اما در فردای توقیف روزنامه جامعه که آقایان جلایی‌پور، شمس، زیدآبادی و یکی از مدیران روزنامه کیهان را به دانشگاه دعوت کرده بودیم، سالن ۴۰۰ نفره دانشگاه، هنوز صندلی خالی داشت.

فراموش نکنید توقیف جامعه، اولین برخورد این‌گونه با روزنامه‌ای پرخواننده بود و بعد از توقیف آیندگان در سال ۱۳۵۹ به دستور آیت‌الله خمینی، اولین بار بود که چنین حکمی صادر می‌شد. آن روز من واقعاً از واکنش بی‌تفاوت دانشجویان به این بمب خبری سیاسی حیرت کردم.

به تدریج در دوران خاتمی، کانون‌ها و نهادهای صنفی، علمی، فرهنگی، ورزشی و هنری زیادی در دانشگاه‌ها ایجاد شد که با استقبال دانشجویان روبه‌رو گردید و بسیاری از هواداران اولیه ما، کم‌کم به این تشکل‌ها و نهادهای غیرسیاسی هجرت کردند.

تعریفی که این روزها از جنبش دانشجویی به عنوان یک جریان سیاسی پرنفوذ در دانشگاه‌ها می‌شنوم، خیلی با تجربه من سازگار نیست. اکثریت قاطع دانشجویان در دوران اصلاحات غیرسیاسی بودند. آن‌ها بیشتر به دنبال لذت بردن از جوانی بوده و هنگامی که فرصت ارضای این لذت‌جویی را در حوزه‌های کم‌خطرتر، زیباتر و سالم‌تر از سیاست مانند سینما، ادبیات، ورزش و دیگر فعالیت‌های اجتماعی و یا در اردوها و نشست‌های دانشجویی پیدا کردند، طبیعی بود که رفت و آمدها به انجمن‌های اسلامی کاهش پیدا کند.

البته تشکل‌های دانشجویی رقیب، از ما باهوش‌تر بودند و زیرکانه ظاهر سیاسی و مذهبی خود را کنار نهادند. به خاطر دارم احمدی‌نژاد، رییس جمهور فعلی، در آن سال‌ها وقت قابل توجهی را برای هماهنگ کردن و تأمین بودجه اردوهای تفریحی و همایش‌های غیرسیاسی بسیج دانشجویی دانشگاه علم و صنعت صرف می‌کرد.

ما گرفتار توهم «خود جنبش بینی» شده بودیم و اصلاح‌طلبان حرفه‌ای هم که ابتدا شریک توهم ما بودند، به محض این‌که دریافتند ما آن‌چنان هم پرقدرت نیستیم، کاسبکارانه پشتمان را خالی کردند.

توهم چپ مذهبی
ما چپ مذهبی نبودیم؛ اما به ما القا کرده بودند که هستیم. ما گرفتار چپ‌روی بودیم. نه به این دلیل که چپ را انتخاب کرده بودیم؛ بلکه به این علت که مطالعه نداشتیم و نمی‌دانستیم در دنیا چه می‌گذرد. به جای کتاب بیشتر روزنامه می‌خواندیم. اهل سفر نبودیم (پولش را هم نداشتیم) و نمی‌دانستیم در خارج از ایران و در آن سوی دیوار آهنین رسانه‌های رسمی چه می‌گذرد.

فکر می‌کردیم چپ هنوز زنده است. فکر می‌کردیم دانشجویان اروپایی هنوز عزادار شورش ۱۹۶۸ فرانسه و آلمان هستند. فکر می‌کردیم تونی بلر رهبر کارگران انگلیس است. فکر می‌کردیم گیدنز مبشر چپ جدید است. تمام پدیده‌های دنیا را تحلیل می‌کردیم؛ در حالی که بیشتر از ۲۰ کلمه زبان خارجی نمی‌دانستیم.

فکر می‌کردیم می‌توان با ابزار و ادبیات چپ، حامی اندیشه‌های لیبرال بود. در بیانیه‌هایمان انبوهی از شعر و حدیث و کنایه و هجو را خرج دفاع از پلورالیسم می‌کردیم. از دموکراسی صادقانه، اما خشمگینانه دفاع می‌کردیم.

اگر چیزکی از سیاست و فلسفه و جامعه‌شناسی می‌دانستیم، دست اول نبود. روایت راویان رسمی اصلاح‌طلبی از این علوم را پای منبرشان آموخته بودیم. پوپر را می‌شناختیم؛ اما به روایت دکتر سروش. وبر را می‌شناختیم؛ اما به روایت علوی‌تبار. فقه می‌دانستیم؛ اما به روایت کدیور. تحلیل سیاسی می‌کردیم؛ اما به لسان حجاریان و ...

روایت آن‌ها به خودی خود غلط نبود؛ اما روایت ما نبود. ما زندانی دانش محدود و تنبلی ذهن خود بودیم. ما چپ نبودیم؛ اما فکر می‌کردیم چپ هستیم. ما اصلاً نمی‌داستیم چپ چیست که بخواهیم هوادارش باشیم یا نباشیم.

برخی از ما اگر چه در ادبیات سیاسی مدرن شده بودند، اما در اخلاق شخصی و تابوهای ذهنی بسیار سنتی عمل می‌کردند. در تابستان ۷۹، اکبر عطری که در آن دوران تازه عضو شورای مرکزی دفتر تحکیم وحدت شده بود، جنجالی به پا کرد که چرا دو دانشجوی دختر و پسر که نامزد هم بودند و بعدها با هم ازدواج کردند، در اتوبوسی که بچه‌ها را به خرم‌آباد می‌برد، کنار هم نشسته‌اند! ما چگونه می‌توانستیم حامی جدی تکثر فرهنگی و آزادی انتخاب انسان‌ها باشیم؟

البته همه این طور نبودند. برخی هم دقیقاً در نقطه مقابل عمل می‌کردند؛ طوری که هم بهزاد نبوی و هم ابراهیم یزدی از ما انتقاد می‌کردند که غیرمذهبی‌ها در بین شما چه می‌کنند؟ راست هم می‌گفتند بالاخره ما چپ مذهبی بودیم؛ اما باید چه می‌کردیم؟ باید حذفشان می‌کردیم؟ آن وقت چه کسانی می‌ماندند؟

یا از ما می‌خواستند از درون یک مجموعه که اکثریت نسبی اعضایش غیرمذهبی بودند، شورای مرکزی را طوری انتخاب کنیم که ظاهر مذهبی داشته باشد. مصلحت این بود؛ اما خواست اکثریت درون تشکیلات را چه می‌کردیم؟ ما چپ مذهبی نبودیم؛ اما میراث‌دار آن شده بودیم و گویا آخرین میراث‌دار آن هم بودیم.

توهم آرمان
قرار بود برای حضور در فهرست اصلاح‌طلبان در اولین دوره انتخابات شوراها نماینده معرفی کنیم و چه دعواها که نشد. شانس آورده بودیم گذراندن خدمت سربازی شرط ضروری کاندیداتوری بود؛ وگرنه چه بسا مجموعه در همان موقع از هم می‌پاشید.

آرمان‌گرایی که این روزها مدام در توصیف جنبش دانشجویی گفته می‌شود، از نظر من دروغ مصلحت‌اندیشانه‌ای است که برای بزک کردن کم‌تجربگی و هیجان‌خواهی دانشجویان جوان کاربرد دارد.

بگذارید داستان آرمان‌گرایی را از زاویه جدیدی ببینیم. هر جوانی در ۱۸ و ۱۹ سالگی تفاوت‌هایی با دوره نوجوانی‌اش پیدا می‌کند. در این سن جوان تمایل دارد بیشتر در عرصه عمومی باشد؛ یعنی با انسان‌های پیرامون خود بیشتر تعامل کند تا بر آن‌ها اثر بگذارد و توجهشان را جلب کند. روان‌شناسان معتقدند این تمایل، طبیعی و مفید است. جامعه‌شناسان هم معتقدند در این دوران انسان، اجتماعی شده و یاد می‌گیرد که چگونه با جامعه ارتباط برقرار کرده و جایگاه خود در جامعه را ارزیابی کند.

بسیاری از فعالان جنبش دانشجویی که طبعاً سن و سالی میان ۱۹ تا ۲۵ سال دارند، برای ارضای همین کشش درونی به سوی کار سیاسی جذب می‌شوند. این مختص ما یا آن سال‌ها نبود؛ همیشه و در همه جناح‌ها و جریان‌های دانشجویی همین بوده است.

در سال‌های ۷۶ و ۷۷، فعالیت سیاسی در دانشگاه‌ها موجب ایجاد منزلت و وجهه‌ای خوشایند برای ما شده بود. عامه دانشجویان به دیده تحسین بر ما می‌نگریستند و ما هم از این شرایط لذت می‌بردیم. هر چه تندتر و احساساتی‌تر سخن می‌گفتیم، بیشتر منزلت می‌یافتیم. این حرف به این معنا نیست که ما هوادار آزادی نبودیم یا از اصلاحات عمیق حمایت نمی‌کردیم؛ اما اغلب ما برای اهدافمان بیشتر از حد معینی حاضر به پرداخت هزینه نبودیم.

در این میان حادثه کوی دانشگاه یک نقطه عطف بود. این حادثه پیام روشنی به دانشجویان منتقل کرد که اگر می‌خواهید میل هویت‌یابی و رؤیت شدنتان ارضا شود، عرصه سیاست جای مناسبی نیست و به هزینه‌هایش نمی‌ارزد. به همین دلیل و بر خلاف تصور غالب، بعد از حادثه ۱۸ تیر اگر چه مشارکت سیاسی دانشجویان به شدت کاهش یافت، اما اقبال به تشکل‌های هنری، صنفی، علمی و .... به مراتب بیشتر از گذشته شد.

آرمان گرایی تخیلی ما برخاسته از شناخت و انتخاب درست نبود؛ شرایطی بود که به اقتضای سن و سال و بر اثر توهم در درک سرشت سیاست ایجاد شده بود.

توهم‌های سه‌گانه فوق باعث شد نه تنها جامعه از ماحصل فعالیت سیاسی دانشجویان بهره مناسبی نبرد؛ بلکه دانشجویانی هم که چند سال از بهترین سال‌های عمرشان را صرف سیاست کردند، اکنون احساس کنند که آیا بهتر و مفیدتر از این نمی‌توانستند جوانی کنند؟

بسیاری از آن‌ها معتقدند اگر در آن دوران به جای تریبون آزاد و جنجال و لیست انتخاباتی بستن و .... بیشتر کتاب می‌خواندند، سفر می‌رفتند، رمان می‌خواندند، موسیقی می‌شنیدند و بیشتر درس می‌خواندند، امروز برای خود و جامعه مفیدتر بودند.

چه کسی در گوش ما خواند آرمان‌گرایی یعنی امروز را بیهوده هدر دادن برای فردای مبهمی که معلوم نیست در ساختنش نقشی داشته باشیم؟

بر همین اساس نمی‌توانم در کردار و گفتار کسانی که این روزها دانشجویان را دوباره به سوی رفتار سیاسی حرفه‌ای سوق می‌دهند و در توانایی آن‌ها اغراق می‌کنند، نیت خیرخواهانه و صادقانه بیابم. نگرانم نکند عده‌ای باز دنبال سوار شدن بر گرده دانشجویان صادق اما ساده هستند تا خود به مقصد «مصلحت» و «اعتدال» برسند.

ضمن این‌که نباید بازخوانی تجربه‌های پیشین، به منزله انکار شجاعت و شهامت دانشجویانی قلمداد شود که در بهترین سال‌های عمرشان گرفتار محکومیت و زندان و مهاجرت ناخواسته شدند و نیز موجب تطهیر کسانی شود که مسبب فضای سرکوب و بی‌عدالتی حاکم بر دوران ما هستند یا با آن مماشات می‌کنند. چه بسا فعلی شجاعانه و غبطه‌برانگیز، بر اساس اندیشه و تصوری اشتباه صورت گیرد.