دانش در خارج از محدوده‌ی شریعت

برگردان: علی جمالی

در عربستان سعودی، قانون در واقع شریعت است. با این همه اما ملک عبدالله پادشاه سعودی، جزیره‌ای به مساحت ۳۶ کیلومتر مربع در صحرای عربستان بنا می‌نهد تا دانش آزادانه در کار خویش باشد. دانشگاه علم و صنعت ملک عبدالله قرار است طرح آینده‌ی عربستان بدون نفت را پی ریزد.

این دانشگاه با مکه زیارت‌گاه مقدس مسلمانان ۱۲۰ کیلومتر فاصله دارد. در این‌جا، در صحرای سرخ و زیر خورشید سوزان عربستان ثروتمند، اما در عین حال محافظه‌کارترین سرزمین کشور اسلامی، جزیره‌ای برای دانش آزاد پدید می‌آید. دانشگاه ۳۶ کیلومتر مربع مساحت دارد و هزینه‌ی ساخت آن ۱۲.۴ میلیارد دلار برآورد شده است.

در حصار این دانشگاه حدود دو هزار دانشجو و ۶۰۰ عضو هیأت علمی از تمامی نقاط جهان با آغاز سال ۲۰۰۹ گرد خواهند آمد تا با مدرن‌ترین تجهیزات علمی و با سود جستن از آخرین روش‌های علمی در سطح بین‌المللی، کاروان دانش در صحرای عربستان به حرکت آید.

تأسیس این دانشگاه توسط ملک عبدالله تلاشی است در جهت ارتباط با مراکز علمی غرب. در آن‌جا البته همانندسازی شتر و امثال آن ممکن نخواهد شد؛ اما پژوهش در حوزه‌های جدید علوم تجربی از وظایف دانشگاه خواهد بود: تأسیسات بهره‌وری از انرژی خورشیدی، ذخایر زیرزمینی گازهای دی‌اکسید کربن، زیست‌فن‌آوری و نانو فن‌آوری، کامپیوتر و فن‌آوری اطلاعات (IT)

بسیاری از دانشجویان، (حدود دو سوم آن‌ها) بر پایه‌ی برنامه‌ریزی این دانشگاه با بورس‌های تحصیلی بسیار سخاوت‌مندانه از کشورهای خارج پذیرفته خواهند شد. البته دانشجویان خارجی که به صحرا می‌آیند، مجبور نخواهند بود که دستورالعمل‌های سخت‌گیرانه را الگوی رفتار خویش قرار دهند.

یکی از سخنگویان این دانشگاه که مایل نیست نامش آورده شود، می‌گوید: «در اینجا قرار است افسار آن‌ها شُل بسته شود. زنان بهره‌مند از همان حقوقی باشند که نصیب مردان است. مثلاً آن‌ها اجازه دارند رانندگی کنند؛ چیزی که در دیگر نقاط عربستان سعودی منع می‌شود.»

زنان اجازه‌ی رانندگی خواهند داشت
معاون روابط خارجی دانشگاه علم و صنعت ملک عبدالله می‌گوید: «این دانشگاه می‌باید نخبه‌های جهان دانش را جذب کند. البته نه فقط از میان بهترین‌های مرد و یا زن. در دانشگاه دانشجویان مرد و زن دوشادوش هم کار خواهند کرد.»

اما این امر نامتعارف و غریب است، چون در سایر دانشگاه‌های عربستان سعودی، دیواری ضخیم در کلاس‌های درس، دانشجویان مرد و زن را ازهم جدا می‌کند و این جداسازی با مقرراتی سخت پیگیری می‌شود.

حتی در مدرن‌ترین آزمایشگاه‌های این کشور، زنان باید صورت خود را پوشیده دارند و دانشجویان زن فقط اجازه دارند با استادان راهنمای خود، در فضاهای باز و کنترل شده، همچون کتابخانه‌ی عمومی مشورت کنند. به طور حتم زندگی دانشجویی مثل غرب در این دانشگاه میسر نخواهد شد. یک نمونه‌ی سرراست آن، مثلاً ممنوعیت الکل است.


در عربستان سعودی دو امکان اساساً متفاوت برای زندگی کردن وجود دارد. به بخت و اقبال انسان بستگی دارد که مرد زاده شده است یا زن. زندگی زن در عربستان سعودی همواره با خشونت‌آمیزترین محدودیت‌ها همراه است. سازمان حقوق بشر عفو بین‌الملل حتی از انسان‌های درجه دوم سخن می‌گوید. زنان باید پوشیده باشند؛ حق ندارند در انظار عمومی با مردان بیگانه دیده شوند و ولایت مردان حق آنان نیست.

اما تأسیس جزیره‌ی آزاد که ملک عبدالله در صحرای سرخ آن را بنا می‌نهد، به نظر می‌رسد نخست از درک این ضرورت منتج شده است که خاندان آل سعود دریافته‌اند که عمر منابع نفتی بالاخره به سر می‌رسد. سامیر همرونی، رییس پژوهشکده‌ی بنیاد علم و صنعت عرب در امارات متحده‌ی عربی بر این باور است که «ما در نقطه‌ی بازگشت قرار گرفته‌ایم. دانش هم‌اکنون تنها بدیل منابع طبیعی می‌تواند باشد.»

نه تنها محدودیت‌های اسلام که خود مانع دانش آزاد است؛ بلکه جهان عرب با مهاجرت دامن‌گستر آکادمیسین‌های خود نیز مواجه است. بر پایه‌ی گزارش مرکز مطالعات استراتژیک خلیج در قاهره، هر سال نیمی از فارغ‌التحصیلان علوم پزشکی، یک چهارم مهندسان و ۱۵ درصد از دانشمندان عرب به کشورهای بریتانیا، آمریکا و کانادا مهاجرت می‌کنند.

به علاوه ۴۵ درصد از دانشجویان عرب که در کشورهای خارجی تحصیل می‌کنند، به کشور خود باز نمی‌گردند. دانشگاه ملک عبدالله در واقع بر آن است که این روند را متوقف سازد.

عدم امکان همکاری علمی با اسراییل
بنا به قول معاون روابط خارجی دانشگاه ملک عبدالله، همکاری این دانشگاه با مراکز علمی جهان می‌باید منجر به جذب نخبه‌های علمی جهان گردد. پرسش این است که آیا این همکاری با تمام مراکز علمی جهان میسر است؟

تا حدودی ممکن است. اما همکاری با کشور اسراییل، که در رأس رهبری دانش و فن‌آوری در خاور نزدیک قرار دارد، صورت‌پذیر نیست. دانشجویان اسراییلی به این دانشگاه راه نمی‌یابند. همان مسئول در این مورد می‌گوید: «امکان ندارد به دانشجویان یا کارگران کشورهایی که عربستان سعودی با آن‌ها روابط سیاسی ندارد، روادید دانشجویی یا اجازه‌ی کار داده شود.»

مشکل اما تنها محدود به دانشجویان اسراییلی که در مراکز علمی اسراییل تحصیل کرده‌اند، نمی‌شود. یکی از شرایط سفر به عربستان سعودی از جمله این است که در پاسپورت دانشجویان، مُهر ورود به اسراییل نخورده باشد.

ملک عبدالله هزینه‌ی ساخت این دانشگاه را از پول بنیادها و سایر منابع غیردولتی تأمین می‌کند. وظیفه‌ی ساخت این دانشگاه را شرکت نفت آرامکو (Aramco) برعهده گرفته است. این شرکت با ارزش یک تریلیون (هزار میلیارد) دلار، بزرگ‌ترین شرکت استخراج نفت در جهان است.


از دید منتقدینی چون نادر فرغانی رییس مرکز تحقیقات المشکات قاهره و مسئول تهیه‌ی گزارش توسعه‌ی انسانی عرب، دانشگاه علم و صنعت ملک عبدالله، لیبرالیسم پشت دیوارهاست. او تردید دارد که تأسیس این دانشگاه بتواند سبب آزادی‌های بیشتر در تمام کشور باشد.

نخستین نشانه‌ی لیبرال بودن این دانشگاه به عقیده‌ی فرغانی در انتصاب رییس دانشگاه مشخص خواهد شد. آیا او یک خارجی خواهد بود؟ و یا حتی یک زن؟ بنا به اظهار معاون روابط خارجی دانشگاه، هم‌اکنون ۱۱۰ نفر از تمام جهان نامزد ریاست دانشگاه هستند. اوایل سال ۲۰۰۸ نام ریاست دانشگاه اعلام خواهد شد.

نادر فرغانی تردید دارد که این دانشگاه جدید بتواند به دستاوردهای علمی قابل اعتنایی نایل آید. درعربستان سعودی امروز نیز هزینه‌های بسیار سنگینی صرف دانشگاه‌ها می‌شود. نمونه‌ی بارز آن دانشگاه علم و صنعت ملک عبدالعزیز است که در سال ۱۹۷۷ تأسیس شده است؛ اما تا امروز از نظر بین‌المللی بی‌اهمیت بوده و به ندرت نقشی در تولید دانش داشته است. اهمیت این دانشگاه، به طور کلی درست مثل اهمیت دانش در جهان اسلام است.

منبع: اشپیگل آنلاین، ۱۶ نوامبر ۲۰۰۷

‌ ‌

مرتبط:
دانش با نام خدا