سَرو ِروان

بيژن روحانی

گزارش کامل را اینجا گوش کنید.

سرو، در سنگ نگاره‌های پارسه (تخت جمشید)

درخت و باغ، و در کنار آن سبزی و خرمی در فرهنگ ایرانی، به جز شکل مادی و ملموس خود، تبدیل به عنصر یا نمادی فرهنگی شده که حاوی معناهای عمیق‌تری هست. نمی‌خواهیم بگوییم اهمیت باغ و درخت و گیاه در فرهنگ ایرانی بیش از سایر فرهنگ‌ها بوده، نه، اما اهمیتی حیاتی و اساسی داشته است.
سرتاسر این فرهنگ، پر از نشانه‌ها و نمادهای گیاهی است. معماری، ادبیات، هنرهای تجسمی، تزیینات معماری و طراحی قالی.

نقش اسطوره ای

در اسطوره‌های ایرانی، "مشی و مشیانه" نخستین جفت انسانی هستند که از گیاه به وجود می‌آیند. ماجرای آفرینش آنها این گونه است که از نطفه کیومرث که بر روی زمین می‌چکد، دو گیاه در هم تنیده و فشرده می‌رویند و سپس آن دو گیاه چهره انسانی به خود می‌گیرند و نخستین جفت می‌شوند. و جالب اینجاست که در میان گناهانی که این جفت نخستین مرتکب می‌شوند، بریدن درخت نیز آمده است. بریدن درخت، جزو گناهان نخستین است.

آبراه‌های پاسارگاد، یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های باغ ایرانی

و باز نکته قابل توجه آن است که گیاه و گیهان یا کیهان هم ریشه هستند. به سخن دیگر در باور ایرانیان قدیم گیهان موجودی است زنده.
در نیکو بودن درخت در فرهنگ ایرانی، می‌توان به سرو نیز اشاره کرد که در باور مردمان قدیم، زرتشت، پیامبر ایرانی، نهال آن را روی زمین کاشته است. در تاریخ بیهق نوشته علي بن زيد بيهقي یا "ابن فندق" چنین آمده که زرتشت دونهال سرو کاشت، یکی در کاشمر و دیگری در فریومد. متوکل خلیفه عباسی وقتی به قدرت می‌رسد، امر به بریدن درخت می‌کند. بنابر روایت بیهقی، زرتشتیان به خلیفه پیغام می‌دهند در ازای پنجاه هزار دینار از بریدن این سرو بگذرد. اما سرو را، سرانجام به بر زمین می اندازند. سروی که بنابر نوشته ابن فندق وقتی بر زمین افتاد ساختمان ها لرزیدند و کاریزها خراب شدند. پیش از آن که سرو را به بغداد پایتخت خلیفه برسانند، غلامان او را در خواب کشته بودند.

باغ شازده ماهان، استان کرمان

پردیس‌های ایرانی

در لغتنامه دهخدا، ریشه اصلی کلمه پردیس، کلمه " پارادئزا" در زبان مادی ذکر شده است. این کلمه بعدها در عربی به فردوس و در فرانسه به پارادیز تبدیل شده است. کلمه "پارادئزا" از دو بخش "پارا " و "دئزا" تشکیل شده. پارا یا "پایریی" همان "پیرامون" است و "دئزا" یعنی محل محصور و دیوار کشیده شده. این واژه به طور کلی به محوطه درختکاری شده اطراف خانه ها و کاخ ها و ساختمان ها اطلاق می شده است. کلمه‌ای که نشان دهنده اهمیت آراستن اطراف محیط زندگی به درختان و گیاهان و نزدیک کردن زندگی به طبیعت است.

باغ‌های ایرانی خود فصل جداگانه‌ای در تحقیقات معماری و تاریخی هستند. همین اشاره کوتاه را در این جا می‌آوریم که بقایای یکی از کهن ترین نمونه های باغ سازی ایرانی را اکنون می‌توان در پاسارگاد یافت. مجموع آب راه‌های شناسایی شده در پاسارگاد بیش از هزار و صد متر است که با آن می توانستند باغ و پردیسی به ابعاد ٣٠٠ در ٢۵٠ متر را آبیاری کنند وسبز نگاه دارند. اهمیت حضور درخت و شاید هم تقدس آن به گونه ای بوده که در نقش برجسته های تخت جمشید، درخت، آن هم درخت سرو در کنار انسان یکی از نمادهای اصلی را تشکیل می‌دهد.

گچبری با طرح‌های گیاهی

بخش های وسیعی از ایران که در مجاورت کویر هستند آب و هوای گرم و خشکی دارند. اما ذوق معماران گذشته، طراوت و سبزی را با ساختن باغ هایی که با طرح‌های هندسی منظم به شهرهای ایرانی آورده است. باغ هایی که آب آنها وسیله قنات، یکی دیگر از جلوه های مهندسی کهن ایران، از کوهپایه ها تامین می شده است. باغ شازده ماهان، باغ دولت آباد یزد، باغ فین کاشان و باغ ارم شیراز از نمونه های باقی مانده این باغ های تاریخی هستند.

نقش‌های گیاهی در هنرهای دیگر

از طرف دیگر، سراسر هنرهای تزیینی و تزیینات وابسته به معماری ایرانی، سرشار از طرح‌ها و نقش‌های گیاهی است. در بسیاری ازکاشی‌کاری‌ها و گچبری ها می‌شود، شاخه‌های درهم پیچیده و طرح‌های انتزاعی گیاهی را تشخیص داد.
و از این فراتر فرش ایرانی نیز طرح باغ است. طرح همان پردیسی که در معماری، آن را می ساخته‌اند و در شعر آن را می‌سروده‌اند، زیر پا نیز گسترده است. این ها همه نشان دهنده ارتباط عمیق و کهنی است که بین تک تک عناصر این فرهنگ با طبیعت، گیاه و درخت برقرار بوده است.

باغ فین کاشان

دیوان حافظ را بردارید و جایگاه سرو را در شعر او ببینید. در رباعیات خیام، مدام اشاره به تمثیل های گیاهی می شود. آمیختگی انسان و گیاه و خاک. سبزه ای که روزی عاشقی بوده و معشوقی که روزی کوزه‌ای خاک می شود.
بررسی جایگاه گیاه و درخت در هنر و معماری ایرانی، یکی از مهم ترین درون مایه های این فرهنگ را آشکار خواهد کرد.

--------------------------
مطلب پیشین: تنگه بلاغی، توقف یا ادامه کاوش‌ها؟