مهرابه یا محراب؟

بيژن روحانی

مهرابه یا محراب که در معماری مساجد جایگاه تعریف شده‌ای دارد، مانند هر عنصر معماری دیگر، سرگذشتی طولانی را پشت سرگذاشته و در مورد سرچشمه پیدایش آن نظریات مختلفی مطرح است به طوری که برخی آن را به دوران پیش از اسلام نسبت می‌دهند وبرخی دیگر آن را فقط مختص معماری اسلامی می‌دانند.

مهراب میترایی سنتا پریسکا رم در ایتالیا

فرم مهراب در مساجد، عبارت است از فرورفتگی طاقچه مانندی در دیوار که سمت قبله یا مکه را نشان می‌دهد. در حقیقت مهراب در حکم یک جهت‌نما عمل می‌کند.

اما سابقه این فرم معماری، یعنی فرورفتگی طاقچه مانندی که جهت نیایش را مشخص کند در آیین‌ها و ادیان ایرانی پیش از اسلام نیز وجود داشته است. برخی با اشاره به نحوه نگارش کلمه مهرابه آن را مرکب از دو جزء مهر+ پسوند آبه که نشانگر مکان است و در کلماتی مانند سردابه و گرمابه نیز به کار رفته می‌دانند و بنابراین معتقدند، مهرابه نشانه‌ای است که از آیین‌های مهرپرستی به یادگار مانده و بعدها چون به کار مسلمانان برای نشان دادن قبله می‌آمده آن را در معماری مسجد نیز به کار برده‌اند. اما برخی دیگر با این نظریه مخالف هستند و محراب را کلمه‌ای عربی و از ریشه حرب دانسته و به معنی جایگاه جنگ و نبرد مومن با شیطان یا نبرد با نفس اماره قلمداد کرده‌اند.
اما آن چه مسلم است، در بسیاری از آیین‌های دیگر نیز این فرم معماری با تغییرات یا اختلافاتی به کار می‌رفته یا هنوز می‌رود.

مهراب کلیسا

مهرابه در آیین میترا

در آیین مهر، مهرابه‌ها محل برگزاری آیین‌های مربوط به مهر یا میترا بوده‌اند. میترا (یا میثره) یکی از کهن‌ترین ایزدان و اسطوره‌های ایرانی و هندی است. او با قربانی کردن گاومقدس، زمین و گیاهان را از خون او بارور می‌سازد. همچنین او نماد خورشید و گرما و ایزد مهر و دوستی‌ست. آیین مهر علاوه بر گسترش در ایران، در غرب و به ویِژه در سرزمین‌های امپراتوری روم باستان پیش از مسیحیت و در اوایل ظهور مسیح، رواج فراوان داشته و به همین دلیل مهرابه‌ها، مجسمه‌ها و نقش برجسته‌های فراوانی از میترا در اروپا وجود دارند. اکثر نیایشگاه‌های میترا در اروپا نیز سردابه‌های غار مانندی است که نقش برجسته میترا در طاقچه یا مهرابه‌ی انتهایی آن قرار داشته است. دلیل این امر آن است که بنابر اسطوره‌ها، مهر یا میترا در غار به دنیا آمده است و مهرابه با سقف قوس‌دارش به نوعی تداعی کننده محل تولد اوست. در برخی‌ مهرابه‌های میترایی، در اطراف فرورفتگی دیوار آتشدان‌‌هایی نیز قرار داشته است. در ایران تعدادی از مکان‌ها را منسوب به مهر یا میترا می‌دانند ولی باید گفت برخلاف نمونه‌های موجود در هند یا اروپا در مکان‌های موسوم به میترا در ایران تندیس، نقش برجسته‌ و یا نقاشی از مهر در حال قربانی کردن وجود ندارد.

مهراب‌های مسیحی

از مهرابه‌های آیین میترا که بگذریم، در کلیساهای مسیحی نیز فرم معماری مهراب وجود دارد که البته تفاوت آن با محراب‌های اسلامی وسعت و همچنین مرتفع بودن آن نسبت به سطح اصلی کلیساست. به مهراب‌های کلیسا Altar یا مذبح هم گفته می‌شود.

میترای سن کلمنته رم در ایتالیا

این فرم که در بازیلیکاهای روم باستان استفاده می‌شده معمولا محل قرار دادن مجسمه معابد بوده است و بعدها در معماری کلیساها به کار می‌رود. مهراب در کلیساها علاوه برآن که مکانی است برای انجام آیین‌های مسیحی، به علت قرار گرفتن آن در محور ورودی، بلافاصه شخص را متوجه خود کرده و جهت حرکت او را در کلیسا مشخص می‌سازد. در این‌جا نیز باردیگر به نقش هدایت‌کننده و جهت دهنده این عنصر معماری توجه شده است.

در آیین یهودیت نیز، اعتقاد برآنست که در معبد ا.ل اورشلیم جایی که خیمه موسا قرار گرفته بود، مقدس‌ترین محل معبد به شمار می‌رفته و از این رو پس از آن و در بازسازی‌های بعدی، همواره محلی محصور و محفوظ را به آن اختصاص می‌دادند و نیایش در برابر آن صورت می‌گرفت.

بخشی از یک اثر هنری

اما برگردیم به مهراب (محراب) در مساجد. این مکان که علاوه بر جهت نمایی قبله محل ایستادن امام مسجد نیز هست، معمولا با تزیینات بسیار چشمگیر مشخص می‌شود. در معماری ایرانی از گچ بری، آجرکاری و کاشی‌کاری برای تزیین مهراب استفاده شده است.

مهراب مسجد شیخ لطف الله

تعدادی از مهراب‌های ایرانی، جزو شاهکارهای هنر تجسمی ایران به حساب می‌آیند که از آن جمله می‌توان به مهراب اولجایتو در مسجد جامع اصفهان اشاره کرد. تزیینات گچی این مهراب متعلق به دوران ایلخانی و سال ٧١٠ هجری قمری است. از مهراب‌های زیبای دیگر می‌توان به مهراب های مسجد جامع یزد، مسجد جمعه نطنز و مهراب مسجد شیخ لطف الله اصفهان اشاره کرد.

اگر در مهرابه‌های آیین میترا، از تصاویر میترا یا نقش‌برجسته‌های او در حال قربانی کردن استفاده می‌شد، اما در مهراب‌های اسلامی تزیینات برپایه نقوش انتزاعی، هندسی و اسلیمی و یا طرح‌های گیاهی قرار گرفته‌اند. همچنین آیات مقدس نیز برحاشیه برخی مهراب‌ها نقش بسته است.
می‌بینیم در بیشتر ادیان، نیایش معمولا در برابر فرم خاصی از معماری صورت می‌گیرد که شباهت زیادی به یکدیگر دارند. این که آیا تمام این‌ فرم‌های گوناگون منشاء یکسانی داشته‌اند یا خیر، هنوز صد در صد مشخص نیست.

Mehrab, Islamic architecture, Mithraism, Christianity