شعله‌ جنگ و غلتک توسعه

بیژن روحانی

در گفتار گذشته به خروج باستان‌شناسان و مرمتگران اروپایی و آمریکایی از ایران بعد از انقلاب، و همچنین تشکیل سازمان میراث فرهنگی اشاره کردیم.

موزه آبادان پس از بازسازی

اما بررسی ما در مورد سرگذشت میراث فرهنگی پس از انقلاب سال ۵٧ بدون اشاره به جنگ و تاثیرات آن کامل نمی‌شود. گرچه بررسی تاثیرات جنگ هشت ساله به فرصت جداگانه‌ای نیاز دارد.

به فاصله کوتاهی پس از انقلاب، جنگ آغاز شد و عراق به استان‌های جنوبی و غربی کشور حمله کرد. خوزستان، ایلام، کرمانشاه و کردستان بیشترین ضربه‌ها و حمله‌ها را متحمل شدند. این استان‌ها یکی از غنی‌ترین مناطق ایران از نظر آثار تاریخی و فرهنگی هستند که طبیعتا جنگ آسیب‌های فراوانی به آنها وارد کرد. همچنین شهرهای تاریخی دیگری مانند اصفهان، خرم‌آباد، شیراز، همدان، قم، ارومیه و تهران نیز از تخریب‌های جنگ در امان نماندند. عمده آسیب‌های وارد به مکان‌های تاریخی به علت بمباران و گلوله‌باران این آثار توسط ارتش عراق بود. بافت تاریخی شهر دزفول، موزه شوش، موزه آبادان، ایوان کرخه، آتشکده قصر شیرین، هفت تپه، مسجد جامع اصفهان و قلعه فلک‌الافلاک خرم آباد و تکیه معاون الملک کرمانشاه از ‌جمله این مکان‌ها هستند.

آبادان در روزهای جنگ

هدف دشمن و سنگر خودی

اما بناهای تاریخی در هر جنگ معمولا از هردو طرف متحمل خسارت می‌شوند. یعنی از یک سو دشمن با گلوله باران، اشغال و یا غارت آثار تاریخی به آنها صدمه می‌زند و از طرف دیگر نیروهای کشور در حال دفاع نیز گاهی به هنگام دفع حملات ناخواسته صدماتی به آثار تاریخی سرزمین خودشان وارد می کنند که از این منظر میراث فرهنگی ایران نیز چنین آسیب‌هایی را متحمل شد. به عنوان مثال استقرار توپ‌های ضدهوایی ایران روی تپه چغازنبیل و سایر تپه‌های تاریخی در خوزستان به دلیل ارتفاع آنها نسبت به محوطه‌های اطراف و یا سنگربندی و احداث خاکریز و حفره در تپه‌هایی تاریخی مانند شوش و هفت تپه و یا استفاده از برخی بناهای تاریخی مانند موزه شوش و یا کاروانسرای سمنان برای نگهداری اسرای جنگی و یا انبار مهمات. به دلیل شرایط بحرانی جنگ و کشور و حضور ارتش بیگانه، در این موارد کار چندانی از سوی سازمان میراث فرهنگی ساخته نبود و اصولا می‌شود تصور کرد که اگر متخصصان نسبت به آسیب‌های این امور به نیروهای نظامی هشدار می‌دادند به دلیل شرایط ويژه چندان موثر واقع نمی‌شد. به هرحال جنگ هم از سویی باعث آسیب مستقیم به بناهای تاریخی شد و هم به دلیل ایجاد بحران در کشور باعث شد برای مدتی طولانی توجه به میراث فرهنگی جزو سیاست‌ها و اولویت‌های اصلی در کشور نباشد که این نیز در جای خود باعث به حاشیه رانده شدن میراث فرهنگی در ایران شد.

ویرانه‌های کاخ خسرو در قصر شیرین

شتاب توسعه و آسیب‌های میراث فرهنگی

با پایان جنگ و آغاز دورانی که بعدها دوران سازندگی نام گرفت، وضیعت میراث فرهنگی نیز متفاوت شد. کشور در روزهای پس از جنگ بازسازی خود را آغاز کرد و این احساس به وجود آمد که در تمامی جنبه‌ها از جمله میراث باید تحولاتی صورت گیرد. برای اولین بار پس از انقلاب دوباره نام گردشگری برزبان افتاد و تلاش‌هایی برای جلب گردشگران به ایران آغاز شد.

اما میل به توسعه سریع و جبران سال‌های رکود ناشی از جنگ، در بسیاری موارد به تخریب گسترده میراث فرهنگی منجر شد. از نمونه این گسترش سریع و عدم توجه به آثار تاریخی می‌توان به از بین رفتن باغ‌ها و بسیاری از خانه‌های قدیمی در تهران و به خصوص در مناطق شمالی وشمیرانات اشاره کرد که با رواج برج سازی و فروش تراکم از سوی شهرداری تهران بدون توجه به بافت شهری، در مدت کوتاهی چهره این بخش شهر تغییر کرد.
احداث چندین و چند سد و کارخانه و اتوبان بدون مطالعه تاثیرات آن روی مناطق تاریخی و خسارات نشاشی از آن بخشی از این ماجراست که پیش از این به طور مفصل به آن اشاره کرده‌ایم.

نقاشی حمام صفوی خسرو آقای اصفهان اثر اوژن فلاندن، نقاش فرانسوی، قرن نوزدهم

داغی بر تاریخ اصفهان

یکی دیگر از تلخ‌ترین مواردی که در دوران خود جنجال بزرگی هم برپا کرد ماجرای تخریب حمام خسرو آقای اصفهان در سال ١٣٧۴ است که با حمایت شهرداری این شهر صورت گرفت. حمام صفوی خسرو آقا که در فاصله اندکی از میدان نقش جهان واقع شده بود جزو مجموعه سلطنتی صفوی و در نوع خود شاهکاری مثال زدنی در معماری و تزیینات وابسته به آن بود. این حمام که در سالیان گذشته مرمت شده بود، مانع از امتداد خیابان حکیم می‌شد که از مقابل مراکز خرید و بازار فرش می‌گذشت. امتداد این خیابان باعث رونق تجاری و افزایش قیمت‌های آن منطقه می‌شد. بنابراین علیرغم مخالفت میراث فرهنگی، شبانه حمام را با خاک یکسان کردند و صبح روز بعد خیابان را امتداد دادند و شکایت سازمان میراث فرهنگی از مسئولان وقت شهرداری به جایی نرسید. تخریب حمام خسرو آقا نمونه‌ای بود از عطش جامعه برای رشد اقتصادی بدون توجه به ضرورت حفظ ثروت های فرهنگی.

تنها بخش باقی مانده از حمام خسروآقا پس از تخریب توسط شهرداری اصفهان

Cultural heritage, Revolution, war and reconstruction

در همین‌باره:

انقلاب ایران و میراث فرهنگی ‌- ‌بخش دوم
انقلاب ایران و میراث فرهنگی ‌- ‌بخش نخست