پلکانی برای او

بيژن روحانی

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

در میان معابد و بناهای دنیای باستان، زیگورات‌ها(یا زیقورات‌ها) یکی از شگفت‌انگیزترین آثار برجای مانده هستند که در منطقه میان‌رودان یا بین‌النهرین و همچنین در داخل ایران امروزی قرار گرفته اند. عظمت این ساختمان ها و ساختار معماری آنها، همیشه برای انسان امروزی عجیب و رمزآلود بوده است.

زیگورات چغازنبیل در خوزستان ایران

فلسفه پیدایش زیگورات‌ها
ریشه واژه زیگورات به واژه‌ی "زیقوره" در زبان آکدی(Akkadi)، یکی از زبان‌های بین‌النهرینی باز می‌گردد و به معنای بلند و برافراشته ساختن است. زیگورات‌ها، ساختمان‌ها و معابد پلکانی شکلی هستند که مانند هرم، هر طبقه‌ی بالایی نسبت به طبقه پایین‌تر از خود مساحت کمتری دارد. بر روی وجوه این هرم‌های بزرگ، پله‌هایی برای رسیدن به آخرین طبقه وجود دارد. در آخرین طبقه بعضی از زیگورات‌ها، ساختمان مکعب شکلی وجود داشته که احتمالن محل برگزاری نیایش بوده است.

حدس و گمان های مختلفی در مورد فلسفه وجودی این معابد عظیم وجود دارد. رایج‌ترین تصور در مورد زیگورات آن است که این معابد در حقیقت پلکانی بزرگ برای رسیدن به خدا یا خدایان مورد پرستش مردمان آن شهر بوده‌اند. پله‌ای در ابعاد غیر قابل تصور که از یک‌سو انسان از آن بالا می رفته و از سوی دیگر خدا از آن پایین می آمده تا در آخرین طبقه و آنجایی که معبد قرار داشته انسان و خدا یکدیگر را ملاقت کند. با این حال زیگورات محلی برای نیایش‌های عمومی نبوده بلکه خانه‌ای برای خدایان بوده است و معمولن افرادی خاص مانند کاهن‌ها یا پادشاه می توانستند از آن صعود کنند.

زیگورات‌ها ساختمان‌های توپر آجری و خشتی هستند و درون خالی نیستند بلکه هر طبقه تا پایین و روی زمین ادامه دارد. در شهرهای میان‌رودان، زیگورات بزرگترین و مشخص‌ترین ساختمان آن شهر بوده است. ارتفاع بعضی از این ساختمان‌ها به بیش از چهل متر نیز می رسیده است. معمولن این معابد در میان سایر معابد و ساختمان‌های مقدس دیگر ساخته می شدند و یک مجموعه به هم پیوسته را تشکیل می دادند.

زیگورات شهر "اور"

دلتنگی‌های قومی برای کوه‌های شرق
حدسیات دیگری نیز در مورد زیگورات مطرح است. برخی بر این باورند که ساختن این کوه‌های عظیم خشتی در دشت‌های جنوبی ایران و منطقه میان رودهای دجله و فرات، که منطقه‌ای است بدون پستی و بلندی، یادآور کوه‌های سر به فلک کشیده فلات ایران است. شاید سازندگان زیگورات‌ها، دلتنگی و یا خاطره قومی خود را از کوه‌های مقدس داخل فلات ایران که می توانسته خاستگاه و سرزمین اصلی آنان باشد، با ساختن این قله‌های بلند آجری نشان داده‌اند. هر چه که هست، زیگورات نشان دهنده محترم و مقدس بودن ارتفاع و بلندی در ذهن سازندگان آن است.

نخستین نمونه‌های شناخته زیگورات را مربوط به پنج هزار سال پیش می دانند. یکی از قدیمی‌ترین زیگورات‌های کشف شده، زیگورات شهر "اور" (Ur) در عراق امروزی است. و حتمن می دانید که شهر اور با توجه به روایات کتاب مقدس یا تورات، به احتمال، زادگاه حضرت ابراهیم بوده است. قدمت زیگورات شهر اور(Ur) را در حدود چهار هزار و صد سال برآورد می کنند.

بابل، پیوند زمین و بهشت
اما شاید یکی از مشهورترین زیگورات‌های تاریخ، همان برج بابل(Babylon) باشد. البته صد در صد مشخص نیست که برج افسانه‌ای بابل با زیگورات اِتمنانکی(Etemenanki) شهر بابل باستان که هم اکنون بخش هایی از آن باقی مانده، انطباق داشته باشد. کلمه اتمنانکی(Etemenanki) به معنای پیوند زمین با آسمان و یا بهشت است. همان طور که در افسانه ها آمده، برج بابل نیز به قصد رسیدن و دست یافتن به آسمانها و بهشت ساخته شد. از این معبد هفت طبقه، ویرانه‌های اندکی بر جای مانده است.

در حدود سی زیگورات در منطقه میان‌رودان و فلات ایران شناسایی شده است. از این میان برخی را با قطعیت زیگورات می دانند و برخی دیگر را از روی متون ادبی، مذهبی و تاریخی بر جای مانده به حدس و گمان شناسایی می کنند.

زیگورات‌های ایران
از این میان، بین چهار تا پنج زیگورات در داخل ایران قرار دارد: زیگورات سیلک کاشان(Sialk)، زیگورات چغازنبیل(Chogha Zanbil)، و زیگورات‌های ده نو و جیرفت. قدمت گذاری زیگورات سیلک کاشان با اختلاف نظرهای فراوانی روبه‌روست. عده ای از باستان‌شناسان از جمله دکتر صادق ملک شهمیرزادی آن را مربوط به ۴۵٠٠ تا ۴٩٠٠ سال پیش می دانند و عده ای دیگر آن را حداکثر به هزاره اول پیش از میلاد نسبت می دهند. زیگورات چغازنبیل در خوزستان ایران، بزرگترین معبد برجای مانده از این‌گونه است. به تازگی در نزدیکی چغازنبیل، در محوطه‌های هفت تپه و ده نو، تپه‌های دیگری کشف شده‌اند که احتمال می رود زیگورات‌های دیگری باشند.

معابد پلکانی شکلی که به آنها زیقورات یا زیگورات می گفتند، یکی از مهم‌ترین بناهای دوران باستان در میان‌رودان و فلات ایران بوده است که همچنان تلاش برای شناخت دقیق‌تر و تاثیرشان بر دوره‌های بعدی در جریان است. در برنامه بعدی بیشتر به زیگورات چغازنبیل، بزرگترین زیگورات برجای مانده خواهیم پرداخت.