دومین سالگرد واکنش ایرانیان به اقدام نشنال جئوگرافیک

پژمان اکبرزاده

بر پایه اسناد تاریخی – جغرافیایی و همچنین بیانیه های سازمان ملل متحد، آبراهی که فلات ایران را از شبه جزیره عربستان جدا می سازد «خلیج فارس» نام دارد. با اینهمه از دهه 1960 میلادی با ظهور جمال عبدالناصر و افزایش احساسات ناسیونالیستی در شماری از کشورهای عربی و همچنین زمینه سازی کارمندان بخش جاسوسی اداره ضد اطلاعات ارتش بریتانیا به ویژه رودریک اون Roderick Owen، فعالیت برای تغییر نام تاریخی خلیج فارس به نام های ساختگی آغاز شد.

با وجود اینکه کوشش های ملی گرایان تندروی عرب و پشتیبانی افراد و نهادهای ویژه ای در اروپا و آمریکا از آنها از پایه و اساس علمی برخوردار نیست و با وجود آنکه نام «خلیج عربی» نام تاریخی دریای سرخ امروزی است در 25 سال گذشته با واکنش ضعیف دولت ایران در برابر این حرکت نژاد پرستانه، گذشته از بنیادها و پژوهشگرنمایانی که با دریافت کمک های مالی سخاوتمندانه از اعراب، در نوشته هایشان نام های ساختگی «خلیج» یا «خلیج عربی» را جایگزین «خلیج فارس» کردند چند سالیست که مراکز خبری و دیگر بنیادهای به اصطلاح معتبر اروپایی، آمریکایی و استرالیایی نیز یکی پس از دیگری به آنها پیوسته اند.

انجمن ملی جغرافیا یا (National Geographic Society) در آمریکا چنانچه لازمه فعالیت های علمی و پژوهشی است، بی اعتنا به این حرکات در نقشه های خود همواره از نام درست و به رسمیت شناخته شده خلیج فارس (Persian Gulf) در مجامع جهانی بهره می جست ولی این انجمن نیز در اطلس 2004 خودنه تنها زیر نام خلیج فارس نام ساختگی خلیج عربی را افزود بلکه جزایر ایرانی کیش و لاوان را با نام های عربی قیس و شیخ شعیب نامید و ایران را اشغالگر جزایر سه گانه معرفی کرد.

ظاهراً برای نخستین بار شماری از از فعالان سیاسی فرهنگی ایرانی مقیم ویرجینیا که از مشترکان اطلس بودند به این اقدام پی بردند. آنها و تعداد اندکی از ایرانیان در کانادا با نامه های الکترونیکی، یاران و همکاران خود در کشورهای گوناگون را از این اقدام آگاه ساختند. این حرکتِ به ظاهر جزیی، ناگهان به فریاد فروخورده بسیاری از ایرانیان مقیم داخل و خارج برای پاسداری از هویتی که روشن نیست چرا همواره عربی جلوه داده می شود بدل گشت. در 27 آبان 1383 روزنامه شرق در تهران برای نخستین بار در مقاله ای مفصل به موضوع اشاره کرد و سه روز بعد نامه صدهاتن از چهره های فرهنگی و سیاسی ایران به دولت برای اعتراض به این حرکت به چاپ رسید. دادنامه ای اینترنتی برای اعتراض به نشنال جئوگرافیک تنظیم شد که با یاری گردانندگان «پرژن بلاگ» (PersianBlog.com) و برخی دیگر، بیش از نود هزار نفر آنرا امضا کردند.

تا حدود یک هفته از واکنش رسمی نهادهای دولتی و رسمی ایران خبری نشد تا در نهایت زیر فشار افکار عمومی ایرانیانِ داخل و خارج، بیانیه ای انتشار یافت که در آن فروش نقشه های نشنال جئوگرافیک و ورود کارمندان آن به ایران تا زمان تصحیح نقشه ها ممنوع شد. این حرکت نه چندان هوشمندانه به هر رو به نقطه عطفی در انعکاس اعتراضات ایرانیان به نشنال جئوگرافیک در سطح جهانی تبدیل شد. به فاصله کوتاهی پس از انتشار بیانیه، رویترز، گزارشی از این موج را به جهان مخابره کرد و ادامه خبرگزاری رسمی چین و صدای آمریکا نیز گزارش های نسبتاً مفصلی را منتشر ساختند. کمی بعد بی.بی.سی که خود بیش از سه دهه است که از کاربرد نام Persian Gulf خودداری می کند به آنها پیوست. در گزارش ها زیرکانه این عبارت تکرار می شد که «ایران پافشاری می کند که این آبراه باید Persian Gulf خوانده شود» ولی هیچ اشاره ای به بیانیه های سازمان ملل در این زمینه و مدارک بیشمار تاریخی موجود نمیشد.

این موج اندک اندک حتا به نشریات محلی آمریکا نیز رسید و لحن گزارش ها نیز قدری به واقعیات نزدیک تر. روزنامه بالتیمور سان در گزارشی به قلم فرانک رویلنس چنین می نویسد:

«از هزاران سال پش، مردم در پارس باستان و فرزندان آنها در ایرانِ امروز این منطقه را خلیج پارس نامیده اند ولی نقشه سازان نشنال جئوگرافیک دریافتند که برخی عوامل نظامی آمریکا و برخی دیگر از نقشه سازان از عنوان خلیج عربی برای آب های جنوب غربیِ ایران استفاده می کنند. بنابراین در چاپ هشتم اطلس های خود نام خلیج عربی را در پرانتز زیر عنوان سنتی خلیج پارس درج کرده اند. این اقدام آنها را با ایرانیان از تهران تا لوس آنجلس درگیر کرده است. این احساسات نمایانگر افتخار عمیق ایرانیان به تاریخ و فرهنگ باستانی شان و همچنین نفرت از قدرت های عرب منطقه همچون عراق است که در دهه 1980 با آن درگیر جنگی خونین و هشت ساله بودند...»

در این میان، زمانی که دولت ایران باید نقش اساسی را بعهده می گرفت وبلاگ نویسان ایرانی نیز به میدان آمدند. صاحب وبلاگ لوگوفیش (Logofish.com) دست به ابتکاری زد که به «بمب گوگلی» شهرت پیدا کرد. ماجرا از این قرار بود که اگر کسی در تارنمای جستجوگرِ گوگل عبارت Arabian Gulf را جستجو می کرد در نخستین نتیجه با صفحه ای روبه رو میشد که در آن نوشته شده بود: «خلیجی که به دنبال آن می گردید وجود ندارد، نام درست آن خلیج فارس است».
http://legofish.com/google

واکنش ها در داخل ایران نیز قابل توجه بود. می توان گفت برای نخستین بار بسیاری از اقشار جامعه به اقدام نشنال جئوگرافیک واکنش نشان دادند. روزنامه های پرتیراژ تهران با گرایش های سیاسی گونه گون یکصدا نوشتارهای اعتراض آمیزی منتشر کردند و صدا و سیمای جمهوری اسلامی نیز که پیش از این، حساسیت چندانی به این گونه مسایل نشان نمی داد گزارش های متعددی پخش کرد و حتا در برنامه های طنز خود، کوشش های تعدادی از کشورهای عربی برای تغییر نام خلیج فارس را مورد سرزنش و تمسخر قرار داد.

وزارت امور خارجه نیز که پیشتر این موضوع برایش در اولویت قرار نداشت تحت تاثیر جو به وجود آمده، با دعوت از دیپلومات های خارجی مقیم تهران نمایشگاه جالبی از نقشه های تاریخی خلیج فارس برگزار کرد که گرچه زیرنویس نقشه ها سرشار از غلط های املایی و دستوری بود، ولی در هر صورت تاثیر مثبتی در بر داشت.

اعتراض ها از سوی ایرانیان در برون مرز به گونه ای دیگر ادامه یافت؛ گذشته از ارسال هزاران نامه و ایمیل از سوی ایرانیان مهاجر به دفتر مرکزی نشنال جئوگرافیک و نشست های انجمن های غیردولتی ایرانی با آنان، صدها ایرانی با نوشتن نقدهای منفی در صفحه ای از فروشگاه اینترنتی امزون که اطلس نشنال جئوگرافیک در آن به فروش میرسد، ستاره های ارزشگذاری اطلس را از 5 ستاره به یک ستاره رساندند. امزون متقابلاً نقدها را به یکباره پاک می کند. ایرانیان از نو هم به امزون و هم به نشنال جئوگرافیک اعتراض می کنند ولی باز نقدهایشان از آن صفحه حذف می شود.

در این میان تلویزیون عرب زبان الجزیره یک کاریکاتور انیمیشنی که روشن بود توسط یک تازه کار ساخته شده را بر روی تارنمای خود قرار داد که وانمود می کرد مقام های ایرانی بی اعتنا به مشکلات منطقه و اتحاد مسلمانان، تنها به بایکوت کردن نشنال جئوگرافیک می اندیشند. اینبار تهران برخلاف گذشته موضع بسیار محکمی اتخاذ کرد و الجزیره نیز کاریکاتور را حذف کرد. البته شماری از تارنماهای ایرانی نیز در پی این قضیه انیمیشین های دیگری را طراحی کردند که در یکی از آنها یک مرد عرب از پول هایی که از فروش نفت بار شتر خود کرده می کوشد اسکناسی را که رویش نوشته شده «خلیج عربی» بر روی نام خلیج فارس بچسباند.

بر آیند حدود دو ماه مبارزه این می شود که نشنال جئوگرافیک در نقشه های آن لاین خود «خلیج عربی را از زیر عنوان خلیج فارس حذف می کند، نام های شیخ شعیب و قیس را به لاوان و کیش برمی گرداند و عبارت Occupied by Iran را از برابر نام ایران در کنار جزایر سه گانه برمی دارد.

متاسفانه جامعه ایرانی داخل و خارج این اقدام نشنال جئوگرافیک را با بی دقتی و شتابزدگی یک پیروزی بزرگ برای خود تلقی کرد. و جشنی برپا شد که رسانه ها و سازمان های دولتی ایران برای دامن زدن به آن با یکدیگر رقابت میکردند. مقام های دولتی، این به اصطلاح پیروزی را نتیجه اقدام دولت و همکاری مردم خواندند. سفارش ساخت سمفونی خلیج فارس به شاهین فرهت آهنگسازی که در سالهای اخیر به سمفونی ساز نهادهای دولتی ایران بدل شد داده شد، بزرگراهی که صدها کیلومتر با جنوب کشور فاصله دارد به نام خلیج فارس نامگذاری شد و دیگر چیزی در ایران نبود که آنرا به خلیج فارس مرتبط نسازند. غافل از اینکه به واقع در نقشه های نشنال جئوگرافیک تغییر عمده ای در رابطه با نام خلیج فارس رخ نداده است. عبارت «خلیج عربی» از پرانتز حذف شده ولی در گوشه دیگری از نقشه با حروف ریز قرمز چنین نوشته شده: «این آبراه از نظر تاریخی و عنوانی که بیشتر رایج است خلیج پارس شناخته شده است ولی برخی آنرا خلیج عربی می نامند.» یعنی همان زمینه سازی های چند ده پیش برای انداختن این نام بر سر زبانها بار دیگر به گونه ای متفاوت اعمال شده است. در نقشه های چاپی هم که اساساً تغییری داده نشد.

سازمان اینترنتی خلیج پارس (Persian Gulf Online) در زمستان 1383 به محمد خاتمی رییس جمهور وقت ایران نامه ای سرگشاده ارسال کرد تا نهم آذر را به مناسبت پیروزی ایران برای بازپس گیری جزایر سه گانه به عنوان روز ملی خلیج پارس نامگذاری کند. متن نامه در 12 اسفند 1383 در روزنامه شرق در تهران به چاپ رسید.

ولی دولت ایران به دلایل نامعلوم از پذیرش این روز خودداری کرد و روزی را به این مناسبت برگزید که صفویان با همکاری بریتانیا، پرتغالیان را از منطقه خلیج فارس بیرون راند.

به فاصله چندین ماه در هجدهمین نمایشگاه بین اللملی کتاب تهران سالن بزرگی به نمایش نقشه های تاریخی خلیج فارس اختصاص پیدا کرد. به سفارش وزارت ارشاد موسسه جغرافیایی سحاب در تهران مجموعه ای دربرگیرنده بیش از 120 نقشه منتشر کرد که البته نه در تهران به درستی پخش شد و در خارج از ایران قابل دسترسی بود. همین مجموعه کمی بعد با گسترش تعداد نقشه های موجود در آن به شکل مجموعه ای نفیس و دو جلدی توسط مرکز اسناد و انتشارات دانشگاه تهران زیر نظر شورای مرکب از محمدرضا سحاب، غلامرضا وطندوست، کورش کمالی، جواد صفی نژاد، علی اکبر محمودیان، فرهاد تهرانی و هوشنگ قاسمی انتشار یافت. پخش این اثر نیز روشن نشد که در کجا صورت گرفته است.

سری به گوگل می زنیم. در نتیجه کوشش های ایرانیان مستقل و به ویژه سازمان اینترنتی خلیج پارس (Persian Gulf Online) در بخش خبری برای خلیج فارس بیش از 5000 نتیجه و برای خلیج عربی حدود 450 نتیجه یافت می شود و استفاده کنندگان از این عنوان یا سایت های انگلیسی زبان عربی هستند و یا کمپانی ها و بنیادهایی که دارای منافع مالی در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس هستند. بسیاری از سایت های خبری غربی مانند رویترزو بی بی سی هم از عبارت بی مسمای خلیج THE GULF استفاده می کنند. گویی هیچ خلیج دیگری روی زمین وجود ندارد!

هم بستگی کم نظیر ایرانیان برای ایستادگی در برابر حرکات نشنال جئوگرافیک کم نظیر و خیره کننده بود ولی تقریباً متوقف و یا نیمه کاره رها شد.