میراث ایرانیان یهودی

بیژن روحانی

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

یهودیان جزو اقوامی هستند که حدود ۲۷۰۰ سال پیش به ایران مهاجرت کردند و در این سرزمین ساکن شدند.

حتما بارها دلیل مهاجرت یهودیان به ایران را شنیده‌اید. آنها برای اولین بار در سال ۷۲۲ پیش از میلاد، و در زمان پادشاهی تیگلاث پیلسر سوم (Tiglath-pileser III) پادشاه آشوری که آنان را در اورشلیم مورد آزار قرار داده بود، به سرزمین مادها وارد شدند و بعد از آن هم زمانی که بخت النصر یا نبوکد نصر دوم (Nebuchadrezzar) پادشاه بابل، شهر اورشلیم را تصرف و ویران کرد، بخش دیگری یهودیان به ایران کوچ کردند‌ و از آن پس یکی از اقوام ایرانی ساکن در این سرزمین شدند و مانند هر قوم دیگری، طبیعتا در محل زندگی خود آثار فرهنگی و معماری آفریدند.
آثار یهودیان در ایران را به طور عمده می توان به دو دسته تقسیم کرد. ساختمان‌ها و مکان‌های مذهبی یا مقدس و همچنین محلات و خانه‌های مسکونی. گرچه موسسات و نهادهای آموزشی آنان در طول تاریخ نیزاز موارد دیگری است که می‌توان به آن اشاره کرد.

آرامگاه دانیال پیامبر

آرامگاه پیامبران یهودی در ایران

در میان مکان‌های مقدس و مورد احترام یهودیان، سه مکان بیش از بقیه مورد توجه است و شهرت دارد. دلیل آن هم این است که پیامبران و بزرگان این قوم در آنجا دفن هستند. دانیال در شوش، حَبَقوق (Habaghoogh) در تویسرکان و اِستر و مُردخای (sther and Mordecai) در همدان.

دانیال با این که بنابر نوشته‌های تورات و عهد عتیق پیامبری است مربوط به هفت قرن پیش از میلاد مسیح، اما اساس ساختمان مقبره او در شهر شوش، به قرن‌های بعدی باز می‌گردد. این مقبره روبروی ارگ قدیم شوش و در ساحل رودخانه شاوور و گنبد معروف آن مخروطی شکل است. یکی از بخش های نسبتا مفصل تورات به سرگذشت دانیال اختصاص دارد. شهرت دانیال بیشتر به واسطه تعبیر خواب‌هایی است که برای پادشاه بابل انجام داد. بنابر نوشته تورات او بعدها یکی از وزیران پادشاه ماد و پارس شد.

تویسرکان در استان همدان نیز مدفن یکی دیگر از پیامبران یهودی است. حبقوق که جزو اسیران یهودی در دست بابلی‌ها بوده و توسط کوروش پادشاه هخامنشی آزاد می شود به ایران می‌آید و تا پایان عمر در اینجا می‌ماند. آرامگاه او در تویسرکان برجی است آجری و هشت ضلعی با گنبدی مخروطی شکل.

استر و مردخای در همدان

آرامگاه استر و مُردخای در همدان، که محل دفن دو شخصیت بسیار مورد احترام یهودیان است بنایی است ساده و بی تزیینات که قدمت آن را در حدود یازده قرن برآورد کرده‌اند. بر روی مقبره استر و مردخای دو صندوق بسیار نفیس قرار دارد. اعتقاد عمومی بر آن است که استر ملکه ایران و همسر خشاریارشا پادشاه هخامنشی و مُردخای عموی او بوده است. گرچه بعضی مورخین احتمال می‌دهند وقایع مربوط به داستان استر به دوران پس از هخامنشی مربوط بوده باشد.
این نکته قابل ذکر است که مکان‌های مقدس یهودیان به ویژه آرامگاه پیامبران، مورد احترام مسلمان نیز هست و همواره مومنان مختلف آن را زیارت می‌کنند.

محلات مسکونی یهودیان اصفهان

اما اگر بخواهیم از محلات مسکونی و خانه‌های سنتی یهودیان نام ببریم، می‌توانیم به اصفهان اشاره کنیم.

اصفهان یکی از قدیمی ترین کانون‌های یهودیان ایران است و برخی قدمت آن را همپای مهاجرت آنان به ایران می‌دانند. در دوران ساسانی یهودیان اصفهان محله‌ی جداگانه‌ای داشته‌اند که بنابر نظر برخی مورخین به دستور سوسن دخت، ملکه یهودی یزدگرد اول ساخته شده بود. این محله را در دوران ساسانی "جهودانک" یا یهودیه می گفتند. این بخش بعدن به "جوباره " موسوم شد و در حقیقت قدیمی ترین بخش اصفهان است. خانه‌های قدیمی محله جوباره اکثرن خانه هایی هستند با اتاق‌های متعدد و زیاد که گنجایش زندگی چند خانواده در کنار هم را بنابر دلایل اقتصادی و امنیتی داشته‌اند. خانه‌ها با دالان‌هایی که سقف‌های کوتاه دارد به حیاط راه پیدا می‌کنند. این سقف‌های کوتاه بیشتر نقش دفاعی در برابر ورود افراد سواره را داشته است. در بعضی کوچه‌‌های محله نیز درهایی برای بستن کوچه و یا تاق‌های بسیار کوتاهی وجود دارد که عبور سربازان سوار بر اسب را غیر ممکن می‌سازد. شاید وجود این تمهیدات دفاعی سئوال برانگیز باشد اما با یادآوری چند قتل عام بزرگ از جمله قتل عام ساکنان محله جوباره پس از فتح اصفهان به دست تیمور گورکانی، دلیل این تمهیدات کمی روشن‌تر می‌شود. در نقل قول‌های تاریخی اینطور آمده که تیمور در محله جوباره از اسب بر زمین افتاد و لنگ شد و به این دلیل دستور قتل عام مردم این محله را صادر کرد.

حبقوق در تویسرکان

سارا، نواده یعقوب

در منطقه پیر بکران نزدیک اصفهان، مکان مقدس دیگری هست به نام "سارا بت آشر". یهودیان معتقدند سارا نوه‌ی یعقوب پیامبر و همان کسی است که مژده زنده بودن یوسف را به یعقوب رسانده و یعقوب برای او عمر جاودانی درخواست می کند. آنگاه سارا به دنبال گوسفندانش وارد غاری می شود که یک سر آن به این محل در نزدیک اصفهان مرتبط بوده و آنجا از نظر پنهان شده و عمر جاودانی یافته است.
در منطقه دماوند نیز دهکده‌ای وجود دارد به نام گیلیارد که گورستان باستانی دوهزار و ششصد ساله آن مدفن یهودیان بسیاری است.

معماری با خصوصیات بومی

در تحلیل نهایی باید گفت معماری ایرانیان یهودی، متاثر از خصوصیات جغرافیایی، محلی و فرهنگی سرزمینی است که در آن زندگی کرده و آثار خود را در آنجا به وجود آورده اند. اگر در میان مکان‌ها و یا آثار به‌وجود آمده توسط این گروه از ایرانیان، کمتر بنایی با عظمت چشمگیر یا تزیینات ویژه می‌بینیم، علت آن را باید در مسایل اقتصادی و گاه محدودیت‌های تاریخی و اجتماعی بررسی کرد و این نکته را نیز باید به خاطر داشت که بسیاری اوقات اقلیت‌های قومی یا مذهبی ترجیح می‌دهند حیات اجتماعی یا فرهنگی آنان کمتر جلب توجه کند.

به هرحال تحقیقات بیشتر در زمینه میراث فرهنگی و معماری ایرانیان یهودی، به دلیل سابقه طولانی حضور آنان در این سرزمین، کمک زیادی به شناخت بخشی از تاریخ و فرهنگ تمام ایرانیان خواهد کرد.

Cultural Heritage of Iranian Jews

----------------------
برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:

هومن سرشار، فرزندان استر، مجموعه مقالتی در مورد تاریخ و زندگی یهودیان در ایران، مترجم مهرناز نصیریه، نشر کارنگ

اکبر شیرانی، یهودیان اصفهان، انجمن کلیمیان تهران

کتاب مقدس: کتاب استر و کتاب دانیال