خانه خدای شوش

بيژن روحانی

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

دشت شوش، ١٢۵٠سال پیش از میلاد مسیح
پادشاه بزرگ ایلامیان، "اونتاش نپیریشا"(Untash Napirisha) دستور ساخت معبدی عظیم را برای اینشوشیناک (Inshushinak) خدای ایلامی و حافظ و نگهدارنده شوش باستان صادر می کند.

ایلامی ها اقوامی بودند که بین پنج تا هزار سال پیش از میلاد مسیح بر بخش های وسیعی از جنوب غربی ایران و منطقه میانرودان حکومت می کردند و یکی از بزرگترین مراکز آنها شهر شوش در جنوب خوزستان بوده است.

پادشاه ایلامی معبدی را که ما امروز به نام "چغازنبیل" می شناسیم در کنار رودخانه "دز" و به فاصله ۴٠ کیلومتری جنوب شرقی شوش بناکرد و دستور داد روی تعدادی از خشت ها و آجرهای آن به خط میخی بنویسند که او پادشاه "شوش" و "انشان" چگونه تصمیم به ساختن این معبد بزرگ گرفت و آن را به کدام خدایان اختصاص داد و کاری کرد که پیش از او پادشاه دیگری نکرده بود. این معبد به جز اینشوشیناک به نپیریش(Napirish) خدای دیگری ایلامی نیز اهداء شده بود.

زنبیلی پر از تاریخ
نام اصلی معبد چغازنبیل "دور اونتاش" (Dur Untash) یعنی قلعه و معبد اونتاش است و اونتاش هم همان پادشاه ایلامی است. اما پس کلمه چغازنبیل از کجا آمده است؟

دور اونتاش، شهر و مرکز مذهبی بسیار بزرگی برای ایلامیان بوده تا این که سرانجام در سال ۶۴۷ پیش از میلاد، آشوربانیپال، شاه آشوریان به آن حمله می کند و پس از قتل عام مردم، معابد دور اونتاش و از جمله همین معبد اصلی را ویران کرده و غنایم فراوانی با خود می برد. از آن پس این محوطه متروک می شود و در گذار سالیان به صورتی تل بزرگی از خاک در می آید و نام و هویت اصلی آن کم کم فراموش می شود. پیش از آن که در قرن بیستم باستان شناسان این محوطه را کاوش کنند و از زیر خاک بیرون بیاورند، معبد دور اونتاش از دور مثل یک زنبیل واژگون بوده بنابراین مردم در زبان محلی به آن چغازنبیل می گفتند.

این زیگورات، معبدی پنج طبقه به ارتفاع تقریبی ۵٢ متر بوده که در حال حاضر تنها دو طبقه از آن باقی مانده است. باستان شناسان معتقدند که در طبقه آخر، معبدی مربع شکل بوده که تنها خانواده پادشاهی و کاهن ها اجازه ورود به آن را داشتند. این اتاق بالایی مخصوص "اینشوشیناک" خدای شهر شوش بوده که بنابر اعتقاد ایلامی ها هر روز غروب از آن جا به آسمان صعود می کرده و روز بعد دوباره از آسمان پایین می آمده است.
چغازنبیل یکی از بزرگترین و سالم ترین زیگورات ها در میان معابد به جای مانده در ایران و میانرودان است. طرح اصلی این معبد مربعی به ابعاد ١٠۵ متر و در داخل سه حصار تو در تو قرار گرفته است. داخل این حصارها ،چندین معبد دیگر، خانه های مسکونی و کاخ پادشاهی و آرامگاه های سلطنتی قرارداشته است. در سه طرف چغازنبیل، سه بنای کوچک آجری وجود دارد که برخی محققان از جمله مرادی غیاث آبادی آن را رصدخانه یا تقویم آفتابی می دانند و برخی دیگر آن را پایه مجسمه و عده ای هم محراب یا قربانگاه نامگذاری کرده اند.

بیرون از پرده خاک
تا اوایل سال های ١٣١٠ خورشیدی، "دور اونتاش" و معابد و کاخ های آن فراموش شده بود و کسی از وجود آن ها خبر نداشت. وقتی که شرکت نفت ایران و انگلیس، اکتشافات نفتی خود را در جنوب انجام می داد از این تپه عظیم، آجرهای کتیبه داری به دست آمد که توجه باستان شناسان را به خود جلب کرد. اما بعدها عملیات اصلی باستان شناسی در سال ١٩۵١ به سرپرستی "رومن گیرشمن"(Roman Ghirshman) باستان شناس فرانسوی آغاز شد و به مدت بیش از ده سال ادامه پیدا کرد و به این ترتیب بخش های بسیاری از این محوطه از زیر خاک بیرون آورده شد. گيرشمن گزارشات زیادی در مورد حفاری های خود در شوش و چغازنبیل نوشته که فقط بخشی از آن تاکنون به فارسی ترجمه شده است.

به دلیل اهمیت استثنایی چغازنبیل و محوطه اطراف آن که شاهدی بر تمدن فراموش شده ایلامی و همچنین برجسته ترین نمونه معماری برجای مانده از آن دوران است، سازمان علمی فرهنگی یونسکو در سال ١٩٧٩ این محوطه را در فهرست میراث جهانی بشر به ثبت رسانید. با آغاز جنگ بین ایران و عراق، پژوهش در مورد این اثر منحصر به فرد رها شد تا این که در سال های پس از جنگ دوباره توجه سازمان های جهانی به این محوطه جلب شد. در حال حاضر پروژه پژوهش و همچنین حفاظت از این محوطه با کمک بنیاد اعتباری ژاپن، سازمان یونسکو و میراث فرهنگی ایران در جریان است.
نکات بسیاری هنوز در مورد این شهر بزرگ ایلامی در پرده ابهام قرار دارد. از جمله کاربرد دقیق بناهای آن، ارتباطش با سایر شهرهای دوران باستان و این که آیا این محوطه فقط ارزش مذهبی داشته و یا محل حکومت هم بوده است ؟

معبد شعله ور
شاید به نظر برسد وقتی اثری، تا این اندازه در سطح جهانی شناخته شده است حتمن مسئولان نهادهای مختلف ایران هم باید به خوبی آن را بشناسند. اما در حقیقت این گونه نیست. سال گذشته چیزی نمانده بود چغازنبیل با تمام اهمیت تاریخی آن قربانی انفجارهای اکتشافی وزارت نفت شود. به فاصله ٣٠٠ متری حصار جنوبی چغازنبیل، چاه هایی حفر شده بود که درون آن را با مواد منفجره پر کرده بودند و قصد منفجر کردن آنها را برای پیدا کردن مخازن نفت داشتند. در صورت وقوع این انفجارها آسیب های جدی به چغازنبیل وارد می شد. اما یکی از نگهبانان محوطه متوجه قضیه شده و جلو انفجار گرفته می شود.

چغازنبیل که یکی از مهم ترین محوطه های باستانی ایران است و طبیعتن می تواند علاقه مندان زیادی را به خود جلب کند فاقد کمترین امکانات زیربنایی لازم برای استفاده گردشگران است.