گفتارهایی در باب میراث فرهنگی

بيژن روحانی

شنیدن فایل صدا



در این گفتار باهم در مورد یکی از محوطه های باستانی ایران صحبت خواهیم کرد و راجع به آسیب های وارده بر آن و همچنین از آخرین تصمیماتی که برای حفاظت از این اثر گرفته شده، بحث خواهیم کرد. می خواهیم به طور خلاصه به "ایوان کرخه" بپردازیم و در مورد این محوطه کمتر شناخته شده دوران ساسانی با هم صحبت کنیم.

ایوان کرخه در 20 کیلومتری شمال غربی شهر باستانی شوش و در نزدیکی شهر دزفول در استان خوزستان قرار دارد. در حال حاضر ایوان کرخه به محوطه ای شامل 400 هکتار اطلاق می شود که یکی از شهرهای بسیار مهم دوران ساسانی بوده است. در این محل بقایای کاخ یا ساختمان بسیار بزرگی وجود که بسیاری از باستان شناسان معتقدند فرم معماری آن الگوی بسیاری از بناهای ایران از جمله مسجد جامع دزفول در دوران اسلامی بوده است. در مورد این کاخ گفته می شود که دارای نقاشی های دیواری زیبایی بر روی لایه ای از ساروج بوده است.

همچنین در این محوطه بقایای برج و باروهایی همراه با دروازه هایی به فواصل منظم نیز وجود دارد. شهر و محوطه ساسانی ایوان کرخه متاسفانه تاکنون مورد کاوش و حفریات علمی باستان شناسی قرار نگرفته و اطلاعات جامعی از آن در دست نیست اما به دلیل وسعت و همچنین بکر بودن این منطقه، چنان چه حفاری های باستان شناسی در آنجا صورت بگیرد اطلاعات مهمی از دوران ساسانی را آشکار خواهد کرد. اولین کسی که این شهر باستانی را معرفی کرد، رومن گیرشمن باستان شناسی بود که از طرف موزه لوور پاریس سرپرست هیئت باستان شناسی در ایران شد. با این حال گیرشمن نیز تنها به معرفی برخی مشخصات و خصوصیات این محوطه اکتفا کرده است و کار باستان شناسی جامعی روی این منطقه انجام نداده است. اکثر باستان شناسان بر این اعتقادند که این شهر یکی از بزرگترین و کامل ترین شهرهای مدفون ساسانی است.

تا چند سال پیش به جز بخش هایی که در دل خاک مدفون شده بودند، بقایای بسیاری از ساختمان ها قابل رویت بود، اما اکنون سیمای این محوطه به کلی دگرگون شده است و لحظه به لحظه به نابودی کامل نزدیک تر می شود. در ایوان کرخه چه اتفاقی روی داده است؟
ایوان کرخه در دوران معاصر شاهد دو سری آسیب بسیار جدی اما متفاوت بوده است. یکی آسیب های دوران جنگ و دیگری آسیب هایی است که ظرف این چند سال اخیر و تا همین لحظه از سوی دانشگاه آزاد به دلیل کشاورزی در این اراضی اتفاق می افتد.

در دوران جنگ به دلیل این که ایوان کرخه در نزدیکی مرز واقع بود طبیعتا آسیب هایی دید. آخرین بقایای این کاخ به ارتفاع 10 متر در دوران جنگ بر اثر حمله عراق از بین رفت. اما آسیب های جنگ عراق تنها محدود به گلوله باران این محوطه هزار و هفتصد ساله نیست. مین گذاری های فراوانی که در اطراف و حتا داخل این شهر باستانی صورت گرفته در حال حاضر نیز تهدیدی است برای باستان شناسانی که قصد کاوش در این محوطه را دارند. به عنوان مثال "مهدی رهبر" یکی از باستان شناسانی که چند سال پیش در این منطقه مشغول کاوش بود فعالیت هایش را به دلیل وجود مین های خنثی نشده ناتمام گذاشته است. او در مصاحبه با "بی بی سی" گفته که با شنیدن صدای انفجار مین ها، فعالیت باستان شناسی در آن منطقه که از اهمیت خاصی برخوردار بود، ناتمام رها شد.

اما بر می گردیم به دوران پس از جنگ و آسیب هایی بسیار جدی تر:
ماجرا این است که چند سال پیش دانشگاه آزاد واحد دزفول صد هکتار از اراضی ایوان کرخه را به تملک خود درآورد و آن را در اختیار دانشجویان رشته کشاورزی این دانشگاه قرار داد. دانشجویان هم زمین های باستانی را به محل کشت و زرع خود تبدیل کردند تا هر آن چه زیر خاک نهفته بود به سرعت ویران شود. دانشجویان کشاورزی در این محوطه ارزشمند دو چاه عمیق حفر کرده اند و کنال آبیاری و تلمبه خانه ساخته اند. در سال 1383 دانشگاه با استفاده از ماشین الات سنگین مانند بولدوزر و لودر بعضی قسمت های این محوطه باستانی را صاف کرد تا برای کشاورزی مناسب باشد. در حین تخریب بخشی هایی از معماری شهر مدفون ساسانی از زیر خاک بیرون آمد که در نهایت آنها نیز تخریب شدند تا دانشجویان کشاورزی بتوانند به راحتی روی محصولات جدید کار کنند. ذکر این نکته ضروری است که ایوان کرخه از سال 1310 خورسیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و به هیچ وجه محوطه ای نیست که کسی از ارزش یا وجود آن خبر نداشته باشد.

سازمان میراث فرهنگی ایران معتقد است که این زمین ها به صورت غیر قانونی از طرف اداره منابع طبیعی به دانشگاه آزاد فروخته شده است. ماجرای کشمکش بین این دو نهاد یعنی میراث فرهنگی و دانشگاه آزاد تاکنون به جایی نرسیده و لحظه به لحظه حجم تخریب ها در ایوان کرخه بیشتر می شود به طوری که دیگر امید چندانی به نجات آن نیست. تنها روزنه امید در این میان خبری است که هفته گذشته منتشر شد: سازمان میراث فرهنگی قصد دارد این محوطه را تعیین حریم و حصار کشی کند تا از تعدی بیشتر به این شهر باستانی جلوگیری به عمل آورد. البته این اقدام سازمان میراث فرهنگی به آن معنی است که ظاهرا از آزاد کردن اراضی تحت کنترل دانشگاه نا امید شده و به حفظ باقی مانده این محوطه می اندیشند.

البته به جز دانشگاه آزاد، نیروهای نظامی نیز با انجام مانور در این محوطه تاکنون آسیب های زیادی به آثار وارد کرده اند. همچنین عبور جاده در سال 82 از میان این محوطف باستانی باعث تخریبات گسترده دیگری شد.

به نظر می رسد باید برای همیشه رویای شناخت شهری که احداثش را به شاپور دوم پادشاه ساسانی نسبت می دهند از سر بیرون کرد. جنوب ایران زمین های بایر فراوانی دارد که می شد از آنها برای کشاورزی یا انجام مانورهای نظامی استفاده کرد. اما بی توجهی نهادهای مختلف و همچنین تعلل سازمان میراث و دادگستری باعث شده تا امروز کاخ و شهر باستانی کرخه جز بر روی کاغذ وجود نداشته باشد.