داستان یک«شاهین»

Kathy Marks
برگردان: احسان سنایی

با نظر به مشقّاتی که پس از پروازی هفت‌ساله و طی ۴ میلیارد کیلومتر مسیر، در برابر کاوشگر ژاپنی هایابوسا (به‌معنای شاهین) قد عَلم کرد؛ حتی تصور اینکه بتواند طبق برنامه‌ها به آشیانه بازگردد و شکار باارزش‌اش را برای‌مان رها کند، سخت است. اما چنین شد. بامداد یکشنبه‌ای که گذشت، برقی در آسمان تاریک دشت‌های متروک جنوب استرالیا درخشید. شاهین خودش را به آتش سپرده بود، اما شکارش به‌سلامت به زمین افتاد. شکار شاهین، بذرهای ریز منظومه‌ی شمسی‌مان بود.

طرحی خیالی از شیرجه‌ی هایابوسا به سمت زمین / I.Ikeshita / JAXA

سیاره‌شناسانی از گوشه‌گوشه‌ی زمین، صبحگاه یکشنبه را در مکانی دورافتاده در جنوب استرالیا گرد هم آمده بودند تا از فرود محموله‌ای که می‌توان به جعبه‌ی سیاه کشتی کیهانی‌مان تعبیرش کرد، اطمینان یابند. با اتمام مانور منقلب‌کننده‌ی ورود به جو، یک مقام رسمی ارتش در گفت‌وگویی با رویترز اینچینین احساس‌اش را بیان نمود: «با دنباله‌اش، درست مثل یک شهاب بود. خارق‌العاده بود.»

هایابوسا، کاوشگری بود که «آژانس کاوش‌های هوافضای ژاپن» (JAXA) در نهم می ۲۰۰۳ آن را از مرکز فضایی «اوچینورا»ی ژاپن، به‌منظور جمع‌آوری نمونه‌هایی از سیارکی¹ باستانی موسوم به «ایتوکاوا» که در ۱.۵ میلیارد کیلومتری ما و در ورای مدار مریخ خفته است، روانه‌ی فضا ساخت. هایابوسا در نوامبر ۲۰۰۵، آرام بر سطح پرسنگلاخ ایتوکاوا فرود آمد؛ اما بروز مشکلی در عملیات نمونه‌گیری، مشخص نکرد آیا این فرآیند عملاً به‌درستی صورت پذیرفته یا خیر؛ مشکلی که مأموریت کاوشگر را تا سه سال به تعویق انداخت.

امروز اما دانشمندان امیدوارانه معتقدند حتماً مقادیر اندکی از غبار سطح سیارک، حین عملیات فرود کاوشگر، بر صفحات نمونه‌گیری چسبیده است و به‌گفته‌ی دکتر «مایکل زولنسکی»، از دانشمندان حاضر در پروژه‌ به نمایندگی از ناسا؛ حتی یک دانه غبار هم «به ۱۰۰ مقطع برش داده می‌شود و برای آزمایش و پژوهش به گرداگرد جهان انتقال می‌یابد.»

نمای سایه‌ی هایابوسا حین پرواز بر فراز بخشی از سیارک ایتوکاوا. دایره‌ی سیاه‌رنگ، نقطه‌ای سپید را نشان داده که حاصل برخورد صفحه‌ی آلومینیومی «نشانگر فرود» با سطح سیارک است. این صفحه‌، نام ۸۸۰هزار انسان را بر روی خود داشت / JAXA

پژوهش‌گران با تحلیل این نمونه‌ها امید دارند از زمان و نحوه‌ی ایجاد سیارک اطلاع یابند و ویژگی‌های ساختاری‌اش را بکاوند و بدانند این تکه سنگ سرگردان، در طول حیات چندین‌میلیارد‌ساله‌اش با کدامین اجرام منظومه در ارتباط بوده است. هدف، نه‌تنها کسب نگرشی نو به خاستگاه و سیر تکوین منظومه‌ی خورشیدی، که تلاشی برای کاهش تهدید یک برخورد سیارکی با زمین، در آینده‌ای دور است.

کاوشگر هایابوسا که ابعادی نه‌چندان بزرگ‌تر از یک اتومبیل شخصی دارد؛ طی مأموریت ۱۳۷‌میلیون یورویی‌اش از نشت سوخت و مشکلات موتور، تا عملکرد نامطلوب سامانه‌ی حفظ تعادل و باتری‌ها را از سر گذراند و به‌علاوه، قطع ارتباطات‌اش با زمین، تا هفت‌ هفته افسوس متخصصین از گم شدن‌اش را برانگیخت. پرتابه‌ای فلزی که قرار بود غبار سیارک را حین برخوردش بدان، به هوا بفرستد، عملاً موفق به جدا شدن از کاوشگر نشد. به‌همین سبب برخی از این مأموریت به‌عنوان معادل روباتیک مأموریت آپولو-۱۳² یاد می‌کنند که پر بود از مشکلات فنی، اما لنگان‌لنگان خودش را به خانه رساند.

بزرگراه شمال-جنوب اصلی جنوب استرالیا به همراه خط آهن سراسری این کشور، به‌منظور استقبال از کپسول گرانبهای هایابوسا در منطقه‌ی تست موشکی «وومرا» که حوزه‌ای نظامی‌ست؛ بسته شدند. صبح یکشنبه، ریش‌سفیدان بومی، به همراه هیئتی از دانشمندان حاضر در محل فرستاده شدند تا از عدم بروز هر آسیبی به مکان‌های مقدس بومیان آن منطقه حین برخورد محموله به زمین، تا پیش از انتقال‌اش به ژاپن اطمینان حاصل آید.

نمایی حقیقی از سیارک سیب‌زمینی‌شکل ایتوکاوا از دید دوربین‌های هایابوسا / JAXA

هایابوسا، به‌عنوان تنها کاوشگری که سفری رفت‌و‌برگشتی به مقصد یک سیارک را با موفقیت طی کرده، چهارمین مأموریت انتقال نمونه‌های فضایی به زمین محسوب می‌شود. پیش از این، نمونه‌هایی از سنگ خاک ماه، طی مأموریت‌های روسی «لونا» و آمریکایی «آپولو»؛ نمونه‌هایی از باد خورشیدی طی مأموریت «جنسیس» در سال ۲۰۰۴ و نمونه‌هایی از غبار گیسوی دنباله‌دار «وایلد-۲» توسط مأموریت «استارداست³» در سال ۲۰۰۶ به زمین آورده شده بود.

عملیات ورود کپسول هایابوسا همچنین از دید یک هواپیمای ارتقایافته‌ی DC-۸ متعلق به ناسا در ارتفاع ۱۲ کیلومتری از سطح زمین و با فاصله‌ی ۲۰۰ کیلومتر از محل ورود محموله به جو، دید زده شد. گروهی از دانشمندان پایگاه تحقیقاتی «ایمس» ناسا با یاری تصاویر دریافتی از این هواپیما موفق شدند رنگ دقیق شعله‌های آتش گرداگرد سپر حرارتی در مقاطع مختلف جوی را ثبت کنند تا در آینده این داده‌ها در ارزیابی عملکرد سپرهای مشابه مؤثر واقع شود.

تصویری از شعله‌های ایجاد‌شده حین ورود هایابوسا و کپسول‌اش به جو زمین، از دید دوربین‌های مستقر بر هواپیمای تحقیقاتی DC-۸ ناسا. نقطه‌ی درخشان سمت راست و پایین، همان کپسول؛ و قطعات آتشین پشت سرش، تکه‌های هایابوساست که حین ورود کاملاً نابود شد / NASA

دکتر «تروور ایرلند»، ژئوشیمیستی از دانشگاه ملی استرالیا و از اعضای تیم دانشمندان هایابوسا می‌گوید: «این چیزی جز رفتن به سراغ سرچشمه نبود. هایابوسا از سیارکی در جایگاه خودش [در منظومه‌ی خورشیدی] نمونه‌برداری کرده و به‌زودی ما سیارکی حقیقی را در دستان خودمان خواهیم داشت. هر نمونه‌ای که از ایتوکاوا بازگردد، غنیمت علمی بزرگی برایمان به‌شمار خواهد آمد.»

به‌گفته‌ی زولنسکی، یک دانه غبار هم گویای مشخصات شیمیایی و معدنی این سیارک است. او می‌گوید: «با چنین نمونه‌های کوچکی می‌توان کارهای غیرقابل باوری به ثمر رساند.» او در پاسخ به پرسشی پیرامون احتمال برخوردهای سیارکی به زمین افزود: «اگر که بخواهید از شدت تهدیدها بکاهید، بایستی ویژگی‌های فیزیکی سیارک‌ها را بدانید».
شاهین افسانه‌ای داستان ما، علاوه بر شکار اندکی غبار از سطح ایتوکاوا، یادگاری از زمین را هم بر آنجا نهاد:

صفحه‌ای آلومینیومی، حاوی اسامی ۸۸۰‌هزار انسان از ۱۴۹ کشور جهان شامل فیلم‌ساز شهیر آمریکایی، «استیون اسپیلبرگ» و علمی‌-تخیلی‌نویس فقید انگلیسی، «سر آرتور سی کلارک».

پانوشت:

۱- سیارک‌ها، بازمانده‌های فرآیند سیاره‌سازی منظومه‌ی شمسی‌اند که ویژگی‌های لازم برای گرد آمدن و تشکیل یک سیاره‌ی واحد را نداشته‌اند و در نتیجه همچنان به‌شکل سرگردان، با تمرکز در فضای مابین مدار مریخ و مشتری (که اصطلاحاً کمربند سیارک‌ها خوانده می‌شود) پراکنده‌ مانده‌اند. گاه این سیارک‌ها به‌واسطه‌ی عبور از نزدیکی سیارات، از مدار اصلی‌شان منحرف گشته و راه نواحی درونی‌تر را در پیش می‌گیرند که ممکن است به گیرافتادن در دام گرانشی یک سیاره یا قمر و نهایتاً سقوط در آن را به‌دنبال داشته باشد. برای کسب اطلاعات بیشتر از یکی از این سیارک‌های خطرساز، رجوع کنید به «زمین فعلاً در امان است»

۳- ر.ک. «دیدار با سفیر سرزمین‌های سرد»