زنان

«مردگیران»، روز عشاق در ایران باستان

استاد جلال خالقی مطلق: «در ایران کهن، یک جشن بهاری زنان بوده که در آن روز، زنان از آزادی بیشتری برخوردار بودند و به ویژه دختران «دم بخت» به همسرگزینی تشویق می‌شدند و از این رو این جشن را «مردگیران» می‌نامیدند. سپس‌تر، با نفوذ بیشتر مذهب، این جشن، نخست تغییر ماهیت داده و جشن زنان شوهردار شده و این دسته‌زنان در آن روز از شوهران خود به پاس یک سال پارسایی، خانه‌داری و شوهردوستی «مزد» می‌گرفتند، تا این که همین نیز رفته رفته فراموش شده‌است.»

زن در ادبیات طنز‌آمیز ایران (9)

دیگر به طنز کشیدن زنان، دیگر برای حجاب و عقاید خرافی آن‌ها نبود. آن‌چه را که مردان در مورد زنان به سُخره می‌گرفتند، حق برابر طلبی زنان با مردان بود. این کار، در اجتماعی که سنت را بر این گذاشته بود که وظایف ویژه‌ای را شایسته‌ی زنان بدانند، گران می‌آمد.

زن در ادبیات طنز‌آمیز ایران (8)

یکی دیگر از کسانی که در آثار خود دید منتقدانه به رفتار نادرست مردان نسبت به زنان دارد، «علی اکبر دهخدا»ست. گفته می‌شود که «دهخدا» در طنزنویسی از نوشته‌های روزنامه‌ی «ملانصر‌الدین» تأثیر پذیرفته و در «چرند و پرند» نه تنها در مورد رفتار نادرست مردان به زنان، که در باره‌ی خرافه‌پرستی زنان نیز مقالات بسیار نوشته‌است.

زن در ادبیات طنز‌آمیز ایران (7)

«صابر» بسیاری از اشعار خود را به موضوع زنان اختصاص می‌دهد و با طنز لطیف خود تصویر جانداری از بی‌عدالتی‌های اجتماعی نسبت به آنان به نمایش می‌گذارد. موضوعاتی را که «صابر» برای اشعار خود انتخاب می‌کند در آن زمان بسیار بکر و جالب بوده‌است. مثلاً دختری کم سن و سال را به شوهری پیر داده‌اند که همسن پدر اوست. دختر نه تنها او را دوست ندارد که از او و قیافه‌اش وحشت دارد و می‌ترسد. وصف شاعر از زبان دختر شنیدنی‌ است.

زن در ادبیات طنز‌آمیز ایران (6)

کتاب «عقاید‌النساء»، به صورت رسالات فقهی است که مراجع تقلید، جهت راهنمایی مقلدین می‌نویسند. در این مقوله «کلثوم‌ننه» جای مجتهد را گرفته و همراه سه گیس‌سفید کارکشته، در باره‌ی آیین شوهرداری، حمام رفتن، آرایش‌کردن، مقابله با مادرشوهر، هوو، و غیره نصایحی به زنان می‌دهند.

زن در ادبیات طنز‌آمیز ایران (5)

یکی از ده‌ها نمونه، داستانی است که در دفتر چهارم مثنوی آمده‌است. داستان زنی‌ که شوهر خود را به باغی می‌برد که قبلاً معشوق خود را در آنجا مخفی کرده‌است. زن بالای درخت گلابی می‌رود و از آن‌جا شوهر خود را مورد خطاب قرار می‌دهد که . . .

زن در ادبیات طنز‌آمیز ایران (4)

زنان مقدس یا قدیسه و صوفی در ادبیات و تاریخ کشورمان در جایگاهی بالاتر از زنان معمولی قرار داشته‌اند. با وجود کمبودها و مشکلاتی که بر سر راه تحصیل و آموزش زنان وجود داشته، افرادی پیدا می‌شدند که از لحاظ دانش، فضیلت و تقوا شهره بودند

زن در ادبیات طنز‌آمیز ایران (3)

در «ارداویراف‌نامه» که موضوع سفر روحانی زردشتی به دنیای دیگر، یا دنیای پس از مرگ است، آمده که او در دوزخ به زنی می‌رسد که نافرمانی و بدزبانی کرده و در مورد آن‌چه دیده چنین می‌نویسد: «دیدم روان زنی که زبان به گردن همی‌کشید و در هوا آویخته بود. پرسیدم این روان از که است؟ سروش پاک و ایزد آذر گفتند که این روانِ آن بدکار زن است که به گیتی، شوی و سرور خود را پست انگاشت، نفرین کرد و دشنام داد و پاسخ‌گویی کرد.»

زن در ادبیات طنز‌آمیز ایران (2)

تصویری که در ادبیات فارسی از معشوق داده شده، این بارهم باورنکردنی است. شاعرانی که چنان نظریات تحقیرآمیز و دردناکی در مورد زن داشتند، این بار بالحنی پر از ستایش و خاشعانه از دلبر و معشوق خود گفتگو می‌کنند و خود را خاک پای او، بنده‌ی حقیر او و گرفتار سلسله‌ی موی او می‌دانند.

زن در ادبیات طنز‌آمیز ایران (1)

چون فن نوشتن، اکثراً هنری مردانه بوده، گناه این‌که چه کسی زندگی را تلخ می‌کند، به گردن زن افتاده‌است. در نتیجه آن‌چه که مردان در باره‌ی زنان نوشته‌اند، اکثراً خالی از غرض نیست.

زن در افسانه‌های ایرانی (4)

روال کار افسانه‌هایی که در آن‌ها زنان، وفادار و فداکارند بر این است که اغلب این فداکاری‌ها بر دوش مادر و به‌عهده‌ی اوست که انجام می‌گیرد. به‌ندرت اتفاق می‌افتد که در افسانه‌ای، زنی برای شوهرش بیش از مادر او فداکاری می‌کند.

زن در افسانه‌های ایرانی (3)

در افسانه‌های ایرانی، به دلایل بسیار از جمله ستمی که در طول تاریخ بر زن رفته و مانع رشد و تکامل او شده، از جایگاه ارزشمندی برخوردار نیست و گاه نسبت‌های بسیار منفی به او داده شده‌است.

زن در افسانه‌های ایرانی (2)

در این بخش، زن و نقش‌مایه‌های او را در افسانه‌های عامیانه از دیدگاه اخلاقی به تماشا می‌نشینیم.

زن در افسانه‌های ایرانی (1)

در افسانه‌هایی که در آن‌ها زنان از نظر ارزش اخلاقی مسلط برجامعه، جایگاهی منفی دارند، زن عامل فسق و تباهی معرفی شده و مرد، بی‌گناه و زیان‌دیده. بسیاری از پژوهندگان بر این باورند که این‌گونه افسانه‌ها بیشتر از افسانه‌های کهن هندی تأثیر پذیرفته‌اند.

زن در نظر نظامی

نظامی، در سه منظومه‌ی «خسرو و شیرین»، «اسکندرنامه» و «بهرام‌نامه»، به توصیف حالات و رفتار زنانی می‌پردازدکه گویی تافته‌ی جدا بافته‌اند. همه‌ی زنان این سه منظومه، درعین عفاف و تسخیرناپذیری، جسور و آزاده‌اند و خود را در مقابله‌‌ی مردان، کمتر از حریف نمی‌دانند.

لالایی‌ها، گسترده بر دامنۀ شرق تا غرب

آخرین بخش از مجموعۀ موسیقی محلی زنان، نگاهی به لالایی‌ها در زبان‌های مختلف جهان است. در میان آنهایی که این برنامه‌ها را شنیده‌اند؛ شاید کسانی باشند که نمونه‌های دیگری از این لالائی‌ها را در ذهن دارند یا در جایی خوانده‌اند. شما چطور؟ از لالایی‌ها چیزی به‌خاطر دارید؟

لالایی‌ها، موسیقی مشترک تمامی مادران

لالایی‌ها، موسیقی مشترک تمامی زنان است. تمامی مادران ایران با زبان و لهجه‌ی خود در لالایی‌ها منعکس‌کننده‌ی فرهنگ قوم خویش هستند. لالایی‌ها آیینه‌ی تمام‌نمای آرزوها و آرمان‌های زنان است. با این آوازهای غمین و شورهای حزین به آرزوهای درونی آنان می‌توان پی برد.

لالایی‌ها خروشی به زمزمۀ آرام

مادر، از سوز دل خود و از پدر فرزندش می‌گوید که یک شب به کوه و دشت رفت و دیگر برنگشت و مادر را اسیر فرزند ساخت. در این گلایه‌ها جای جای مادر از شجاعت و ابهت پدر می‌گوید و به فرزند امید می‌دهد که پدرش روزی برخواهد گشت و برای او سوغاتی خواهد آورد.

لالایی‌ها، ترانه‌هایی برای بیداری

لالایی‌ها شناسنامۀ صوتی دغدغه‌ها و حساسیت‌های فرهنگی ـ اجتماعی و اصیل‌ترین و درونی‌ترین بروز احساسی مادران ایرانی است. لالائی‌ها گاه رنج‌نامه‌های ملودیک و سوزناک زنان هوو بر سر آمده و یا مادرانی است که از شوهر فقط فرزندی را به یادگار داشته‌اند.

مروری بر موسیقی محلی زنان (2)

ترانه‌خوانی اعتراضی در میان زنان نواحی، بسیار گسترده است. از آن جمله است اعتراض به وضعیت معاش و زندگی، گله از روزگار که زن را از یارش دور ساخته، اعتراض به ظلم حاکمان، اعتراض به مرد و یا شوهر خود که او را رها کرده و زن دیگری گرفته و نمونه‌های بسیار دیگر که زن در محیط زندگی با آن روبروست.