سرخی آب دریاچه‌ی شور

بیژن روحانی

دریاچه‌ی شوری که مدت‌هاست حال و روز خوشی ندارد، اکنون قرمز شده است. از هفته گذشته تغییر رنگ آب در دریاچه ارومیه به طرز محسوسی افزایش یافت و به رنگ سرخ درآمد. اتفاقی نادر و کم سابقه که باعث شد واکنش‌های مختلفی برانگیخته و حدس و گمان‌های گوناگونی در مورد علت این پدیده مطرح شود.

در ابتدا برخی کارشناسان با مقایسه این پدیده با آن چه پیش از این در خلیج فارس رخ داده بود آن را «کشند سرخ» توصیف کردند و دلیلش را ورود فاضلاب‌های شهری ، صنعتی و کشاورزی دانستند. «کشند سرخ» با شکوفایی فیتوپلانکتون‌ها در آب اتفاق می‌افتد و می‌تواند با آلودگی آب و ورود مواد فسفردار و نیترات در ارتباط باشد.

اما مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست در استان آذربایجان غربی و همچنین برخی کارشناسان مسئول حفاظت از تالاب‌ها این فرضیه را رد کرده‌اند و می‌گویند دلیل سرخ شدن آب این دریاچه‌ی نیمه‌ جان «کشند سرخ» نیست بلکه عوامل دیگری از جمله شکوفایی جلبکی و یا تغییر ترکیبات نمک در آن دخیل هستند.با این حال گرچه فرضیات گوناگونی مطرح شده‌اند، اما کارشناسان محیط زیست هنوز در خصوص قطعی بودن یکی از آنها به توافق نرسیده‌اند.

حسن عباس نژاد، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان غربی به خبرگزاری مهر گفته است علت قرمز شدن آب دریاچه به دلیل ترشح ماده‌ای قرمز رنگ از نوعی جلبک در آب دریاچه است. به گفته عباس نژاد، این جبلک به جهت بالا رفتن میزان غلطت نمک دریاچه ارومیه برای سازگاری با محیط زیست و تنفس بهتر اقدام به تشریح ماده ای قرمز رنگ برای مقابله با شوری و ادامه حیات خود کرده است. مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی همچنین در خصوص «کشند سرخ» گفته است از لحاظ علمی این پدیده فقط در آب‌های آزاد که میزان شوری آنها حداکثر تا چهل درصد باشد، می‌تواند رخ دهد.

مرکز تحقیقات آرتمیا، نوعی جاندار سخت پوست که در آب‌های شور و به ویژه دریاچه ارومیه زندگی می‌کند، نیز اعلام کرده است علت تغییر رنگ آب دریاچه ارومیه ناشی از تغییرات حاصله در ساختار فاکتورهای فیزیکی و شیمیایی دریاچه و سازگاری جبلک ها و باکتریهای «هالوفیت» داخل این دریاچه است. از جمله فرضیه‌های دیگری که برای تغییر رنگ دریاچه ذکر شده، تخمگذاری میلیاردها آرتمیا در دریاچه است.

گرچه اکنون فرضیه «کشند سرخ» چندان مورد اعتنای کارشناسان قرار نگرفته، اما این به آن معنا نیست که دریاچه ارومیه با مشکل ورود پساب‌ها و فاضلاب‌های مختلف صنعتی و خانگی و کشاورزی رو به رو نیست. بخشی از آب رودخانه «شهرچای» که به دریاچه وارد می‌شود با خود حامل پساب‌های صنعتی و بیمارستانی است.

با این‌حال گرچه دلیل تغییر رنگ دریاچه ارومیه عوامل طبیعی و زیست محیطی عنوان شده است، اما نمی‌توان از این واقعیت چشم پوشید که در نهایت دلیل اصلی این پدیده‌ی نادر بالا رفتن میزان شوری آب و اشباع شدن نمک موجود در آن است. دریاچه ارومیه در سال‌های اخیر به شدت با کمبود منابع آبی رو به رو بوده است و به طور مداوم از میزان آب آن کاسته و طبیعتا بر غلظت نمک و میزان شوری آن اضافه شده است. از سال ۱۳۷۵ به بعد روند کاهش سطح آب دریاچه ارومیه آغاز شد و از آن زمان تاکنون بیش از شش متر از آب آن کاسته شده است. در طول تابستان امسال نیز چهل و پنج سانتیمتر دیگر از ارتفاع آب دریاچه ارومیه کم شده است.

علت خشک شدن تدریجی دریاچه ارومیه به جز خشکسالی، کمی بارش و افزایش میزان دمای هوا به عوامل دیگری بستگی دارد که انسان در پدید آمدنشان موثر بوده است. از این جمله می‌توان به افزایش مصرف آب کشاورزی و احداث سد در حوزه آبریز دریاچه اشاره کرد. عواملی که سبب شده‌اند مدام از میزان آب ورودی به ارومیه کاسته شود. به گفته مسئولان محیط زیست آذربایجان غربی، در این وقت از سال میزان ورودی آب به دریاچه تقریبا به صفر رسیده است.

از مدت‌ها پیش زمزمه نابودی و خشک شدن کامل دریاچه ورد زبان بسیاری از کارشناسان و حافظان محیط زیست در ایران است. به جز کم شدن میزان آب ورودی به دریاچه بر اثر عوامل مختلف انسانی و طبیعی، احداث بزرگراه «شهید کلانتری» که ازمیان دریاچه می‌گذرد باعث به وجود آمدن اختلالاتی در نحوه گردش آب در دریاچه شده است. برای احداث این بزرگراه بخشی از کوه تراشیده و داخل دریاچه ریخته شده است.

سرخ شدن آب دریاچه ارومیه باعث شد تا بار دیگر نظر نمایندگان مجلس نیز به وضعیت بحرانی این زیست بوم طبیعی جلب شود. روز چهارشنبه بیست و هفتم مرداد، بیست نماینده مجلس در تذکر کتبی به رئیس‌ جمهور خواستار رسیدگی فوری به وضع بحرانی دریاچه‌ ارومیه شدند. پیش از این دولت مقرر کرده بود وزارت نیرو میزان آب ورودی به دریاچه را کنترل کند تا این دریاچه بتواند در فصل مناسب بیشترین میزان آب را به خود اختصاص دهد.

دریاچه ارومیه تا این لحظه بزرگترین دریاچه داخل مرزهای ایران، دومین دریاچه شور جهان و زیستگاه جاندران متنوعی است. اما مشخص نیست بتواند از بحران‌های زیست محیطی موجود جان سالم به در برد.

در همین زمینه:

تاثیرات زیست محیطی میان‌گذر دریاچه ارومیه