میراث در خطر

شکوفه منتظری

ماه گذشته، در جریان سی و چهارمین نشست کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در شهر برازیلیا، پرونده‌های ارائه شده از سوی کشورهای مختلف مورد بررسی قرار گرفت و دو اثر تاریخی از ایران به فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو اضافه شدند.

اما ثبت یک اثر تاریخی‌ـ فرهنگی در سازمان یونسکو چه فایده‌ای برای آن اثر تاریخی یا مردم آن کشور دارد؟ بیژن روحانی، کارشناس میراث فرهنگی-تاریخی در پاسخ به این پرسش من گفت:

بیژن روحانی کارشناس میراث فرهنگی-تاریخی

در ابتدا باید بدانیم که یونسکو طبق چه فرایندی این کار را انجام می‌دهد. معاهده‌ای وجود دارد به‌نام معاهده‌ی ۱۹۷۲ یونسکو یا معاهده‌ی «حفاظت از آثار فرهنگی و طبیعی جهان». مطابق این معاهده، یونسکو معتقد است که آثاری، هم فرهنگی و هم طبیعی، در دنیا وجود دارند که در زندگی ما دارای ارزش‌هایی هستند. آثاری که در گذشته‌ی ما دارای ارزش بوده‌اند و برای زندگی امروزمان هم دارای اهمیتند.

بنابراین ما باید ارزش‌های آنها را به آینده و به نسل‌های بعدی منتقل کنیم. این در واقع روح این معاهده است. معاهده سپس می‌گوید کارهایی که ما می‌توانیم برای انتقال این ارزش‌ها کنیم، شناختن و حافظت‌ از آنها است. یکی از کارهایی که باعث می‌شود ما از یک اثر یا از این تعداد آثار بهتر حفاظت کنیم، درست کردن یک فهرست است. فهرست باعث می‌شود اول از همه، ما این آثار را بشناسیم و بعد، تلاش کنیم که حفظ‌شان کنیم. فهرست میراث جهانی یونسکو، در حقیقت برای شناخت بهتر و حفاظت بهتر است.

وقتی اثری از یک کشور ثبت می‌شود، راه برای شناخت و حفاظت از آن در ابعاد بزرگ‌تر و در ابعاد جهانی هموارتر می‌شود. به‌طور خلاصه می‌شود گفت که ثبت یک اثر این نتایج را دارد. اگر بخواهیم وارد جزئیات بیش‌تر شویم، می‌توانیم به موارد دیگر نیز اشاره کنیم. مثلا یونسکو صندوقی در نظر گرفته است برای حمایت از آثاری که در کشورها احتیاج به حمایت دارند ، یعنی زمانی که خود آن کشور نیاز فنی، علمی یا حتی مالی داشته باشد، کمک‌هایی در این سه سطح مختلف توسط آن صندوق پیش‌بینی شده است.

برای نمونه مثلاً ارگ بم ،که البته بعد از زلزله‌‌ی بم در فهرست یونسکو ثبت شد. بنابراین وقتی توجه سازمان‌های جهانی به یک محوطه‌ی تاریخی‌ـ باستانی مثل ارگ بم، جلب می‌شود باعث می‌شود یونسکو یا سازمان‌های دیگری از این قبیل این کمک‌ها را راحت‌تر جلب یا هدایت کنند. حالا این کمک‌ها می‌تواند همفکری، مشارکت و یا حتی کمک‌ مالی باشد.

پس با توجه به این که یونسکو در معرفی آثار ثبت شده به جهانیان می‌کوشد، به‌نوعی به صنعت توریسم و جهانگردی آن کشور هم کمک می‌کند و می‌تواند تأثیرات مثبتی هم در روند اقتصادی آن کشور داشته باشد.

این البته یک سئوال بزرگ است که آیا آثار تاریخی رابطه‌ی مستقیمی با گردشگری و توریسم دارند، یا اگر دارند، این رابطه تا چه حد است؟ اگر بخواهیم خیلی خلاصه بررسی کنیم، می‌شود گفت: بله. آثاری که ثبت جهانی می‌شوند، در دنیا دارای شهرت بیش‌تری می‌شوند. حال به‌وسیله‌ی تبلیغاتی که روی آن صورت می‌گیرد، یا به‌واسطه‌ی این که امکانی را به‌وجود می‌آورد تا مردم‌ کشورهای مختلف حداقل از راه دور با آنها آشنا شوند، یا کنجکاو و علاقه‌مند شوند تا وقتی به آن کشور سفر می‌کنند، حداقل این آثار مهم را ببینند؛ آثاری که یونسکو هم درجه‌ی اهمیت آنها را به رسمیت شناخته است.این امر باعث می‌شود این حس کنجکاوی و علاقه‌مندی در تعداد بیش‌تری از آدم‌ها به‌وجود بیاید و همان طور که شما گفتید، شاید بتواند در چرخه‌ی اقتصادی امر گردشگری هم نتیجه‌ی مثبتی داشته باشد.

روند ثبت یک اثر تاریخی یا فرهنگی در یونسکو چگونه است؟

یونسکو در درجه‌ی اول سازمانی است که کشورها و دولت‌های مختلف عضو آن هستند. بنابراین آن کشور باید خودش پرونده‌ای را تهیه و به صورت رسمی به یونسکو ارسال کند. کشورها معمولاً فهرستی دارند که می‌گویند ما می‌خواهیم در مورد این تعداد از آثارمان تحقیق و برای آنها پرونده ثبتی درست کنیم. این فهرست ممکن است شامل چهل‌، پنجاه اثر هم باشد.

کشورها به‌مرور زمان و طی چند سال پرونده‌ی آنها را تکمیل می‌کنند. بعد کارشناسانی از سازمان «ایکوموس»، که در حقیقت می‌شود شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی، در طول سال می‌آیند و نگاه می‌کنند که آیا آن آثاری که کشورها می‌خواهند برای ثبت به یونسکو ارسال کنند، دارای آن ارزش‌های اصلی، که یونسکو به رسمیت شناخته ، هستند یا خیر. بعد از عبور از این مرحله، پرونده‌ها به کمیته‌ی میراث جهانی یونسکو می‌رود که جلسه‌ی آن سالی یک‌بار در شهرهای مختلف جهان برگزار می‌شود. در آن جلسه پرونده‌ها مطرح می‌شود و اگر اعضای کمیته روی پرونده‌ یا پرونده‌هایی توافق داشته باشند، در فهرست یونسکو ثبت می‌شوند.

تا به امروز چه آثاری از ایران در فهرست یونسکو ثبت شده است؟

ما از سال ۱۹۷۹ اقدام به ارائه‌ی پرونده‌ی ثبت آثار تاریخی مان در فهرست یونسکو کرده‌ایم. سال ۱۹۷۹ سه اثر ما هم‌زمان در یک‌سال ثبت شد: پارسه یا تخت‌جمشید، معبد چغازنبیل و میدان نقش‌جهان در اصفهان. بعد از آن ما یک وقفه‌ی حدوداً بیست‌وچهارساله داشتیم که تا سال ۲۰۰۳ میلادی ادامه یافت. بعد از آن تا امروز ایران هر سال یک اثر و بعضی وقت‌ها مثل امسال دو اثر را ارائه کرده است.

در حال حاضردر مجموع دوازده اثر تاریخی از کشور ایران در این فهرست ثبت شده است. به‌عنوان مثال پاسارگاد، ارگ بم، گنبد سلطانیه، مجموعه آبشارهای شوشتر، تخت سلیمان، بیستون و غیره. امسال هم آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و بازار تبریز به یونسکو ارائه و در فهرست میراث جهانی آن ثبت شد.

جایگاه ایران نسبت به کشورهایی که تاریخ تمدن طولانی‌‌ای دارند، از لحاظ ثبت آثار تاریخی‌‌‌ـ فرهنگی در چه موقعیتی است؟

به‌طور کلی در دنیا تعدادی از کشورهای اروپایی هستند که رکورد ثبت را از نظر تعداد آثار دارند؛ کشورهایی مثل ایتالیا، اسپانیا، فرانسه یا کشورهای دیگر.ایران، همان‌طور که گفتم از سال ۱۹۷۹ شروع کرد و وقفه‌ای هم آن وسط داشته است، ولی بعد در این زمینه نسبتاً خوب پی‌گیر بوده است و به‌جز سال ۲۰۰۷ که نتوانست پرونده‌ای را ثبت کند، بقیه‌ی سال‌ها ثبت کرده است.

از نظر تعداد بد نیست. یعنی اگر آن وقفه‌ی بیست‌وچهارساله به‌وجود نمی‌آمد، در دهه‌های گذشته ایران مسلماً می‌توانست تعداد پرونده‌ی بیش‌تری را ارائه کند. نکته‌ی کوچکی هم این‌جا هست و آن این که فقط تعداد آثار تاریخی بیان‌کننده‌ی اهمیت آنها نیست. یعنی تعداد پرونده‌های ثبت شده به تعداد ‌بناها یا آثار ارتباطی ندارد. مثالی برای‌تان بزنم.

مثلاً در مصر منطقه‌ی ممفیس و اهرامی که آنجا هستند، تحت یک شماره ثبت شده‌اند. یعنی یک اثر ثبتی در یونسکو به‌حساب می‌آیند. در صورتی که اگر شما آنجا مطالعه کنید، ممکن است دهها اثر در همان یک پرونده موجود باشد. یا می‌بینیم که مثلاً در ایتالیا کل بعضی از شهرهای تاریخی آن کشور در فهرست یونسکو ثبت شده است. مثل شهر آسیسی با یک پرونده و یا شهر روم و واتیکان هم با یک پرونده ثبت هستند.

در صورتی که ممکن است در آنها ده‌ها کلیسا و بنای تاریخی و منطقه‌ی باستانی وجود داشته باشد. بنابراین می‌خواهم این نکته‌ی کوچک را بگویم که الزاماً تعداد پرونده، نشان‌دهنده‌ی این نیست که چه کشوری مهم‌تر است یا چه کشوری بیش‌تر کار کرده است. کشوری ممکن است پرونده‌ای را شامل گروهی از آثار ارائه بدهد. به‌عنوان مثال یکی از پرونده‌های ایران نیز شامل مجموعه‌‌ی کلیساهای ارامنه در آذربایجان است.

اگر در کشوری، به‌هر دلیلی، دولت آن کشور نخواهد، نتواند و یا حتی به‌فکرش نرسد که تقاضای ثبت یکی از آثار تاریخی‌‌‌ـ فرهنگی آن کشور را به یونسکو دهد، آیا این امکان وجود دارد که مردم آن کشور از طریق NGOها یا انجمن‌های مردمی یا هر چیز مشابه آن، درخواست ثبت آن اثر را به یونسکو ارائه دهند؟

یونسکو سازمانی است که درواقع کشورها و دولت‌ها عضو آن هستند، نه سازمان‌های غیر دولتی. ممکن است که یونسکو با سازمان‌های غیر دولتی مشورت یا همکاری کند، مثل ایکوموس جهانی که کارشناسان مورد اعتماداش برای یونسکو از وضعیت آثار تاریخی در کشورهای مختلف گزارش تهیه می‌کنند، اما اگر کشوری نخواهد به هر دلیل پرونده‌ای را به یونسکو بفرستد، هیچ نهادی در دنیا نمی‌تواند این کشور را مجبور کند که بیا و فلان اثرتاریخی را به ما ارائه بده که ما ثبت کنیم.

اگر آن کشور در موقعیت خاصی باشد چه؟ به‌عنوان مثال کره شمالی که می‌تواند گرفتار تحریم‌های بسیار زیادی باشد. آیا اگر تحریم فرهنگی هم شود، از فهرست یونسکو حذف می‌شود؟

نه، تا به‌حال سابقه نداشته که مسائل سیاسی بخواهد به صورت آشکار روی این مسئله تأثیر بگذارد. به‌عنوان مثال خود ایران. الان می‌بینید که با چند سری تحریم اقتصادی و تحریم‌های دیگر روبه‌رو است، اما همین امسال توانست دو اثرش را ثبت کند. پس باید خود آن کشور و ارگان‌های رسمی آن کشور پرونده‌ها را ارائه دهند. حالا یک نفر ممکن است این را به‌عنوان نقطه‌ی ضعفی در معاهده یونسکو ببیند.

می‌شود روی آن بحث کرد، اما روندی که فعلاً به صورت قانونی وجود دارد، این است که خود آن کشور باید تقاضاهای خود را در این زمینه به صورت رسمی ارائه دهد. نمی‌شود گروهی در یک کشور تصمیم بگیرند که فلان اثر مهم است یا نیست. این باید از طریق مجاری رسمی صورت بگیرد. مثل هر معاهده و کنوانسیونی که در دنیا به تصویب می‌رسد و دولت‌ها طبق آن عمل می‌کنند.

آیا ثبت یک اثر تاریخی در یونسکو، دولت آن کشور را هم در قبال این سازمان جهانی ملزم به پاسخگویی، نسبت به وضعیت آن اثر می‌کند؟

صددرصد. در یونسکو امکانی هم وجود دارد، به‌نام فهرست آثار جهانی در خطر. یعنی به این مفهوم که این اثری که ثبت شده، حالا حیاتش به هر دلیلی به خطر افتاده است؛ به دلیل عوامل طبیعی، عوامل انسانی و یا حتی ضعف مدیریت و یا هر دلیلی که وجود داشته باشد. به‌هرحال این اثر در حال از بین رفتن است و یا در حال از دست‌دادن برخی از ارزش‌هایش است.

یونسکو می‌آید ابتدا این اثر را در فهرست میراث در خطر ثبت می‌کند، اما اگر این خطر برطرف نشود، ادامه پیدا کند و یا اصلاً باعث نابودی آن اثر تاریخی-فرهنگی شود، طبعاً آن اثر خط می‌خورد و خارج می‌شود. کمااین‌‌که تا به‌حال یکی دو مورد این اتفاق افتاده است. بنابراین کشورها در قبال خطراتی که آثارشان را تهدید می‌کند پاسخگو هستند و اگر نتوانند طبق ضوابط یونسکو عمل و آن خطرات را برطرف کنند، ابتد ا اثرشان می‌رود در فهرست میراث در خطر و بعدهم خط می‌خورد. مثل اتفاقی که چند وقت پیش در آلمان افتاد و یکی از آثارشان به‌کلی از فهرست میراث جهانی یونسکو خط خورد.