چشم‌چرانی در تیت مدرن

محمد عبدی

نمایشگاه تازه‌ی گالری معروف «تیت مدرن» در لندن با عنوان «بدون پوشش: چشم‌چرانی، تجسس و دوربین» نمایشگاه جذابی است از عکس و ویدئو که موفقیتش را از سوژه‌ی جذابش کسب می‌کند و مناسبت درخوری است برای چاپ این عکس‌ها در کتابی نفیس که همزمان از سوی گالری تیت منتشر شده است.

در بخش اول با عنوان «عکاس دیده نشده»، عکس‌هایی از اولین سال‌های پیدایش عکاسی تا به امروز گرد آمده است که غالباً مردم را به شکل‌های مختلف در خیابان به نمایش می‌گذارد، در حالی که به نظر می‌رسد عکاس در گوشه‌ای پنهان است. یکی از بحث‌های پیرامون نمایشگاه، مساله آزادی از دست رفته عکاس برای عکاسی در خیابان ها از مردم است که این روزها در غالب کشورهای اروپایی و آمریکایی، نیاز به مجوز فرد داخل عکس دارد.

اما این نمایشگاه فرصت مغتنمی را برای چشم چرانی - به مفهوم اروتیک و غیراروتیک- به تماشاگر می‌دهد تا نادیده‌ترین و ممنوع‌ترین لحظه‌ها را به راحتی نظاره‌گر باشد. از جمله این تصاویر، عکسی است از مچ اپستین که در سال ۱۹۹۸ در نیویورک گرفته شده و ساختمانی را نشان می‌دهد که پرده‌ی یکی از پنجره‌هایش کشیده شده است، اما پرده‌ی پنجره‌ی دیگر باز است و در داخل آن دو نفر در نور ملایم که در تضاد با باقی فضای تاریک عکس است، در حال عشق‌بازی هستند.

یکی دیگر از زیباترین عکس‌های این بخش، نمای بازی است از یک پل که در کنار آن یک زوج جوان در نور آفتاب نشسته‌اند و در حال نظاره‌ی پیرمردی هستند که در سایه به زحمت در حال بالارفتن از پله‌ها به کمک نرده‌هاست. این عکس کار گری وینوگراند در سال ۱۹۸۲ گرفته شده و با زاویه‌ی شگفت‌انگیز و استفاده‌ی آگاهانه از تضاد تاریک و روشن در عکس- که یکی طراوات و جوانی را به نمایش می‌گذارد و دیگری پیری و روند کهولت- ضمن نمایش سایه‌ی کوچکی از عکاس در لبه‌ی بلندی، شکار استادانه‌ی لحظه را درست در زمان سر بلند کردن زوج و نگاه آنها به پیرمرد به نمایش می‌گذارد.

بخش «چشم چرانی و هوس»،اولین تصاویر برهنه زنان را در برمی‌گیرد. در یکی از عکس‌های این بخش که در سال ۱۸۵۳ گرفته شده، تصویر زنی را می‌بینیم که برهنه در کنار آینه دراز کشیده و نگاه پرتمنایی دارد و از آن عجیب‌تر تصویر زن سیاهپوست کاملاً برهنه‌ای است که در سال ۱۸۵۵ گرفته شده و عکاس آن ناشناس است.عکسی هم از ای. جی. بلوک هست که در سال ۱۹۱۲ گرفته شده و نکته‌ی جالب در این عکس سیاه کردن عامدانه‌ی صورت مدل برهنه برای ناشناس ماندن اوست.

اما یکی از بهترین عکس‌های این بخش کار اسطوره‌ی عکاسی، هانری کارتیه برسون است که در سال ۱۹۳۴ از دو فاحشه‌ی در مکزیکوسیتی گرفته است. هر دو زن با چهره‌های عجیب و صورت‌های به یادماندنی، از داخل حفره‌های دری بسته، در پی یافتن مشتری هستند و یکی از آنها با لبخندی غریب به دوربین نگاه می‌کند.

کوهی یوشی یوکی هم در یک اقدام عجیب در دهه‌ی هفتاد، شبانه به یکی از پارک‌های توکیو سر زده و با فیلم حساسیت بالا، مجموعه عکس‌هایی از عشقبازی‌های مخفیانه در پارک و چشم چرانی‌های دیگران ثبت و ضبط کرده که نمونه‌های مثال زدنی‌ای از ‌چشم‌چرانی در تاریخ عکاسی هستند.

اما ستاره‌های سینما و افراد مشهور و رابطه‌ی آنها با عکاسان معروف به «پاپاراتزی»، بخش جذاب دیگری از این نمایشگاه است. یکی از زیباترین تصاویر این بخش، عکسی است از گرتا گاربو در دهه‌ی پنجاه که ژرژ دودونیون گرفته و از آن به عنوان پوستر این نمایشگاه و تصویر روی جلد کتاب هم استفاده شده است. در این عکس، دستی در برابر دوربین قرار گرفته، اما چشم گرتای گاربویی که از طراوت دهه سی‌اش فاصله دارد و برف پیری بر پوست‌اش نشسته، مستقیم به دوربین نگاه می‌کند و گویی غمی در نهان دارد.

یکی دیگر از زیباترین عکس‌های این بخش، عکسی از کیم نواک در یک رستوران است که پشت سر او هشت مرد با ظاهری محترم، در حال نگاه کردن به او هستند. زاویه‌ی دوربین، محو بودن کیم نواک و در عوض عمق میدان داشتن انتهای تصویر و نمایش هشت نفر در امتداد هم در طول عکس، و نگاه این مردان و جذابیت سکسی آشکار کیم نواک - ستاره فیلم جاودان هیچکاک؛ سرگیجه - این تصویر را به عکس منحصر به فردی بدل کرده است.

یکی دیگر از عکس‌های مشهور این بخش که بیش از هنر عکاسی‌اش به خاطر شکاراین لحظه‌ی عجیب مشهور است، عکسی است که در آن جک نیکلسون از اتوموبیل خود پیاده شده و در حال حمله با چوب گلف به یک عکاس پاپاراتزی است.

اما نگاه نمایشگاه به چشم‌چرانی و عکاس‌های پاپاراتزی محدود نمی‌شود و سعی دارد تصاویر سیاسی مهم و لحظه‌های معروف از جمله در مورد جنگ ویتنام را هم گرد بیاورد. از جمله اینها عکسی مربوط به خودسوزی در سال ۱۹۶۳ در ویتنام است و دیگری تصویر شلیک به مغز یک انسان در ویتنام در سال ۱۹۶۸ کاری از ادی آدامز.

تصویر شگفت‌انگیز دیگر، لحظه‌ی پس از مرگ جوزف کندی است که در تاریکی و با نوری مختصر، به یک عکس شگفت‌انگیز بدل شده و نگاه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. این عکس کاری است از بیل اپریج که در سال ۱۹۶۸ در لحظه‌ی پس از قتل رئیس جمهور آمریکا شکار شده است.

اما بخش تجسس نمایشگاه کاملاً وجهی سیاسی پیدا می‌کند و بیشتر به تاریخچه‌ای از نوع جاسوسی با دوربین‌ها در کشورهایی نظیر اروپای شرقی بدل می‌شود که چندان سنخیتی با هنر عکاسی ندارد.

در میان مقالات کتاب که به پاره ای مفاهیم مطرح شده در نمایشگاه می‌پردازد، دو مقاله‌ی جذاب هم می‌توان یافت: یکی درباره‌ی چشم‌چرانی از پیدایش عکاسی نوشته سندرا فیلیپس، و دیگری مقاله‌ای از کارول اسکوئیرز درباره پاپاراتزی با عنوان «گناه اولیه».