آیا تونس هم‌چنان نماد آزادی زنان خاورمیانه است؟

برگردان ونداد زمانی

برای مدت‌های مدید، تونس پیشرفته‌ترین کشور عربی در ارتباط با حقوق زنان بود. ولی این اواخر حتی تونس نیز شاهد بازگشت اسلام سنتی به جامعه بوده است. استاد دانشگاه و متخصص امور دینی تونس، خانم عامل گرامی در مصاحبه‌ای با مجله «القنطره»، دلائل گسترش اسلام سنتی در تونس را بازمی‌نماید‌. او معتقد است خاورمیانه شدیداً با بحران هویت روبرو شده است؛ بحرانی که جنگ عراق و اشغال لبنان به آن دامن زده است. فشار بسیار سنگین و مستأصل کننده‌ای مردم خاورمیانه را روز به روز به گوشه‌ای هل می‌دهد. نه امیدی به حکومت‌های منطقه دارند و نه جهان مثلاً منطقی غرب از آنها به شکل مؤثر حمایت می‌کند. در این شرائط است که مردم منطقه به پیام رستگاری که مذهب نویدش را به آنها می‌دهد روی می‌آورند.

عامل گرامی

القنطره: آیا تونس همچنان الگوی احترام به حقوق زنها در بین کشورهای عربی است؟

عامل گرامی: متاسفانه چند سالی است که تونس دیگر پرچمدار حقوق و آزادی‌های زنان کشورهای مسلمان عرب نیست. من به عنوان یک استاد دانشگاه شاهد حضور و شیوع این پدیده ارتجاعی در بین دانشجویان هستم و می‌توانم شهادت دهم که بیشتر دستاوردهای حقوق زنان که به سختی در تونس حاصل شده بود از بین رفته است.

بسیاری از دانشجویان رضایت خود را برای برگشت قوانین «شریعه» ابراز کرده‌اند. برای مثال، فکر می‌کنند بازگشت زنان به آشپزخانه باعث حل مشکل بیکاری خواهد شد، آنها از قوانین تقسیم ارث اسلامی جانبداری می‌کنند و باور دارند که ارزش‌های پسندیده به خاطر آزادی‌های داده شده به زنان از دست رفته است. حتی از رواج «چند همسری» در بین مردان نیز دلگیر نمی‌شوند.

به نظر می‌رسد ما نمایندگان نسل آزاد شده کارمان را درست انجام ندادیم. کافی است در خیابان‌های پایتخت قدم بزنید و بلافاصله متوجه این امر شوید که مادران و مادربزرگان تونسی معمولاً حجاب ندارند ولی نسل سوم روسری بر سر گذاشته است. شما زنان دکتر و مهندسی را خواهید دید که مشغول تعییر ذهنیت مردم به سمت ارزش‌های مذهبی هستند، عملی که از دید نسل ما غیرممکن بود.

القنطره: فکر می‌کنی دلیل اصلی برای برگشت گرایش‌های محافظه‌کارانه و افراطی در کشورهای عربی چیست؟ آیا به این دلیل است که مردم خاورمیانه احساس می‌کنند در معرض تهدید و توهین غرب هستند؟

عامل گرامی: بله هم از طرف غرب و هم از طرف حکومت‌های غیردمکرات منطقه. وقتی آزادی نیست و مردم نمی‌توانند درباره‌ی مسائل مهم کشور بحث و گفتگو کنند، و وقتی جامعه از نظر اجتماعی درجا می‌زند نباید شگفت زده شد که مردم افکار ارتجاعی پیدا کنند. یک نسل وسیع از جوانان نه امیدی به آینده دارند و نه آرزویی... آن‌ها این واقعیت را حس کردند که نسبت به آ‌نها کوتاهی کردیم.

با دانشجویان زیادی از نزدیک برخورد داشته‌ام که می‌دانند مدرک دانشگاهی در رشته‌ی ادبیات زبان عربی ارزش چندانی ندارد، این جوانان توهین را در درون کشور و فرهنگ خودشان حس می‌کنند. تا همین اواخر شانس مهاجرت به غرب راه حلی برای فرار از این وضعیت بود ولی با محدود شدن مهاجرت به غرب و احساس منفی که در اروپا و آمریکا از مسلمان‌ها و عرب‌ها وجود دارد دست به دست هم داده تا به تنها راه حل موجود یعنی بازگشت به ایده‌های گذشته خیلی دور تکیه کنند.

در کنار این مسائل، باید این نکته را هم یادآوری کنم که رسانه‌های عربی نقش بزرگی در روند مذهبی شدن جوامع عربی دارند. تونس همیشه به فرهنگش و آزاداندیشی‌اش می‌بالید، ولی از زمانی که شبکه‌های سراسری تلویریونی در خاورمیانه گسترش فوق‌العاده پیدا کردند، امکان مستقل بودن و متفاوت بودن تونس در این مجموعه‌ی بزرگ غیرممکن شده است.

علاوه بر همه‌ی مسائلی که برشمردم باید به این نکته‌ی مهم نیز توجه داشت که کل منطقه شدیداً با بحران هویتی روبرو شده، بحرانی که جنگ عراق و اشغال لبنان آن را ایجاد کرده است. فشار بسیار سنگین و مستأصل‌کننده‌ای مردم خاورمیانه را روز به روز به گوشه‌ای هل می‌دهد. نه امیدی به حکومت‌های منطقه دارند و جهان مثلاً منطقی غرب از آنها به شکل مؤثر حمایت می‌کند. در این شرائط است که به پیام رستگاری، که مذهب نویدش را به آنها می‌دهد روی می‌آورند.

زنان مسلمان در تونس

القنطره: آیا نسل جوان زنان تونسی از موقعیت بهتر جامعه و آزادی‌های نسبتاً بیشتر خود در خاورمیانه استفاده می‌کنند؟

عامل گرامی: برای جواب دادن به سئوال شما ناچارم اشاره‌ای داشته باشم به وضعیت آموزش مسائل مذهبی در تونس، مدت‌هاست که نسل جوان تونسی درباره مذهب رسمی کشور اطلاعات درستی کسب نمی‌کرد. کلاس‌های تعلیمات دینی در بین جوانان هیچ جذابیتی نداشت. از طرف دیگر، وزرای معتقد به تغییر و اصلاح‌طلبی در مذهب، بهای زیادی به آموزش واقعی مذهب نشان ندادند و هم‌زمان با آن نتوانستند آموزگارانی که مثل خودشان اصلاح طلب باشند را برای مدرسه‌ها تربیت کنند.

در نتیجه، مردم و به‌ویژه جوانان دوباره به همان مذهبی که از آن گسسته بودند روی آوردند بدون آن‌که از ماهیت اصلی و فرق بین محافظه‌کاران و رفرم اسلامی را بشناسند. به همین خاطر، در تونس نیز مثل سایر کشورهای عربی فقط نحله‌‌ی مذهب سنتی و محافظه‌کار به حیات خود ادامه داد و وقتی که بحران‌های اجتماعی و سیاسی که ذکر کردم شروع شد، نگاه‌ها و امیدها به گذشته معطوف شد و تونس نیز به همان مسیری رفت که سایر کشورهای منطقه رفتند.

از آن پس بازگشت شعائر و سنت‌ها، رعایت جزئی‌ترین قوانین اسلامیف به مد جدیدی تبدیل شد که سراسر دنیای عرب و اسلامی را تحت پوشش خود قرار داد. امروزه مد لباس اسلامی و روسری به نسل جوان تونس نیز سرایت کرده است.