ترجمه‌ی غلط بنیادی‌ترین مفهوم فلسفه‌ی یونان

شهلا شرف

"بودن" اساسی‌ترین واژه‌های فلسفی ست

در طول تاریخ فلسفه کم‌تر واژه‌ای به اندازه‌ی اسم ِ فعل "بودن" مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. چنان‌که سالانه چندین و چند پایان‌نامه‌ی دکترا در مورد معنای این واژه نزد فلاسفه‌ی مختلف نوشته می‌شود. پارمنیدس به عنوان پدر ِ متافیزیک، اندیشیدن پیرامون "بودن" را یگانه حقیقت می‌داند و هراکلیتوس نیز به عنوان فیلسوفی که اصل را بر حرکت می‌نهاد، اندیشیدن را برترین فضیلت‌ها برمی‌شمارد. در سنت یونان باستان اندیشه‌ای که به‌واسطه‌ی آن تعین امور و پدیده‌های درحال حرکت ممکن می‌شود، نه فقط فضیلتی بی‌چون و چرا بود، بل‌که تنها از عهده‌ی فیلسوف برمی‌آمد.

اگر فرض را بر این بگذاریم که زبان شاخص‌ترین نمود ِ تفکر است، پس ترجمه‌ی eīvai ِ یونانی به "هستی"، دقیقأ شاخص‌ترین نمود ِ تفکر یعنی زبان را، از مفهوم "بودن" (eīvai) سلب می‌کند. برخورد سلبی با این واژه و عقیم کردن آن، ذهن دانشجوی فلسفه را چنان فلج می‌کند که نه فقط از پژوهش باز می‌ماند بلکه دیگر از کشف رابطه‌ی بین مکاتب مختلف فلسفی هم قاصر است.

فعل "بودن" در طول تاریخ اندیشه بی‌شک رمزآلودترین عنصر زبان محسوب می‌شود. فعل اساسأ به جهت وجود کنش در آن نسبت به اسم دارای قدرت بیش‌تری در عرصه‌ی زبان است و در ذات خود واجد حدوث. این است که فعل نسبت به اسم، صفت و قید قدرت عمل بیشتری دارد و چیزی را بر فاعل یا نهاد جمله حمل می‌کند.
فعل "بودن" به‌خصوص به جهت استثنا بودن‌اش، حتی در اکثر زبان‌های دنیا، برای متفکرین یونانی بار رمزآلود و شگفتگی‌‌آفرین داشته است. این فرآیند را در ریاضیات در مورد برخی اعداد شاهدیم: عدد 3، 7، 13 و ... دارای قدرتی اسرارآمیز بودند که در کاربرد آن‌ها هم بی‌تأثیر نبوده است. همین پدیده را در مورد عناصر طبیعت هم مشاهده می‌کنیم: خاک، آب، آتش و هوا به جهت خاص‌بودنشان به منشأ حیات ارتقاء پیدا می‌کنند. چه می‌دانیم، شاید حتی انتخاب این واژه در یونان باستان به جهت همین پررمز و راز بودن و قدرت‌مندی ِ آن بوده باشد.

اسم فعل "بودن" و کاربرد آن در فلسفه بزرگ‌ترین دستاورد تفکر در یونان باستان است. تقلیل مفهوم این واژه به "هستی"، تقلیل فکر خلاق، اساطیری و زاینده‌ی یونانی ست. بی‌شک ارسطو می‌دانست گزاره‌ی: "آن زن هست"، فاقد کم‌ترین حکمتی ست، یا به عنوان نتیجه‌ی یک قیاس، تنها یک حکم تحلیلی ست که نتیجه در مقدمات آن قیاس مستتر است. "آن زن هست" بر شناخت ِ "من" کم‌تر چیزی می‌افزاید. چگونه بودن "آن زن"، عنصر یا عناصری که موجب ماندگاری او با وجود گذر سال‌ها ست، برای "من" شناخت به‌همراه‌ دارد. تقلیل این واژه به "هستی"، پس از ارسطو و در دوران قرون وسطی صورت گرفت. خالی بودن واژه‌ی "بودن" از منظر کانت هم به همین برداشت پساارسطویی از مفهوم "بودن" بازمی‌گردد.

و اما خطایی که فلاسفه ایرانی و عرب در ترجمه‌ی واژه‌ی "بودن" مرتکب شده‌اند، محدود کردن معنای این واژه است. علت خطای فلاسفه‌ی حوزه‌ی کشورهای اسلامی چندمفهومی بودن این اسم فعل است. واژه‌ی "بودن" در فلسفه‌ی یونانی واژه‌ای ست مبهم؛ آن‌چنان که امانوئل کانت پیشنهاد داد، 'بیاییم از اول شروع کنیم و ببینیم اساسأ قادر به درک چه‌چیز هستیم' و مارتین هایدگر در نیمه‌ی اول قرن بیستم به دست و پنجه نرم کردن با این واژه پرداخت. ارسطو این واژه را در معانی مختلف، حتا در فصل‌های مختلف کتاب متافیزیک‌اش، به‌کار می‌برد. اگر فلاسفه‌ی ایرانی این واژه را همان‌گونه که بود، یعنی به شکل اسم ِ فعل "بودن" به فارسی برمی‌گرداندند، به دانش‌جویان و دانش‌آموخته‌گان فلسفه نه فقط امکان جبران خطاهای فکری خود را می‌دادند، بلکه دست‌یابی به تفاسیری جدید در فهم این مفهوم ِ فلسفی و اساسأ موضوعات فلسفی را برای آنها ممکن می‌ساختند.
امروز اما هنوز شاهدیم، دانشجویان فلسفه‌ی ما، با وجود شوق و استعداد فراوان فاقد قدرت خلاقیت و زاینده‌گی هستند؛ چراکه خانه از پای‌بست ویران است. خطای فلاسفه‌ی ایرانی در این بوده، و متأسفانه هنوز هم هست، که تفسیرشان از اصلاحات و واژ‌ه‌های فلسفی را به عنوان ترجمه ارائه می‌دهند. همان‌طور که گفتم، کلیدی‌ترین این واژه‌ها همانا اسم ِ فعل "بودن" یا همان چیزی ست که به غلط "وجود" یا "هستی" ترجمه شده است. هر دوی این واژه‌ها اسامی‌ای تک‌مفهومی هستند. درحالی‌که اسم فعل "بودن" چندمفهومی ست؛ مصدر مستقلی ست معادل eīvai در یونانی و esse در لاتین.

اشکال مختلف صرف فعل بودن

فعل بودن تنها فعلی ست که به گونه‌های مختلف صرف می‌شود. جز ریشه‌ی "بودن" در صرف این فعل، دو ریشه‌ی "استن" و "هستن" نیز در برای صرف آن مورد استفاده قرار می‌گیرند. استن و هستن درواقع وجود ندارند و هر گاه بخواهیم "مصدرهای" استن و هستن را به‌کار ببریم از بودن استفاده می‌کنیم. مثال: "بودن ِ تو کافی ست." و نه "استن یا هستن تو کافی ست". در این حالت فعل بودن به شکل مصدر مستقل مورد استفاده قرار می‌گیرد. استن و هستن مصدرهایی موهوم اند و تنها برای روشن شدن مسئله آورده شده‌اند.

و اما صورت‌های مختلف صرف فعل بودن:
۱. در زبان فارسی، صرف گذشته‌ی فعل بودن توسط خود فعل صورت می‌گیرد. مثال: درخت بیمار بود.

۲. صرف فعل بودن در زمان حال که در زبان‌های هند و اروپایی از ریشه‌ی es- گرفته می‌شود، توسط "هستن" صورت می‌گیرد. معادل هستن در لاتین esse است که به‌صورت مصدر ِ مستقل در این زبان وجود دارد. در آلمانی sein است که باز هم به شکل مصدر مستقل وجود دارد. مثال: درخت هست.

۳. سومین شکل صرف فعل بودن باز هم توسط ریشه‌ی هند و اروپایی واژه، یعنی es-، انجام می‌شود. در زبان فارسی این ریشه مصدر موهوم "استن" است. مثال: درخت سبز است.

با توجه به ریشه‌های مختلف فعل بودن، می‌توان دست‌کم سه معنا برای این فعل قائل شد:
۱. در برخی جملات فعل بودن تنها یک فعل کمکی ست. در این حالت فعل بودن در جمله کارکرد معنایی ندارد و در ساخت جملات مجهول، ماضی بعید، ماضی نقلی و مضارع به‌کار می‌رود. مثال: پنجره باز بوده است.

۲. جملاتی که بودن در آن‌ها فعل اصلی ست و در معنای مصدر "هستن" به‌کار می‌رود. در این نوع از گزاره فعل بودن "هستی" را بر فاعل جمله حمل می‌کند. مثال: رویا هست.

۳. بودن به عنوان فعل ربط کاربردهای مختلفی دارد. در این حالت فعل "بودن" گزاره را به نهاد ربط می‌دهد.

الف. ربط نهاد به گزاره در یک جمله‌ی خبری ساده: مثال: او پزشک است.

ب. تأکید بر این‌همانی ِ بین فاعل جمله‌ی اصلی و جمله‌ی فرعی: مثال: آن کسی که آن‌جا ست، مهناز است.

ج. تعیین مکان یک چیز و یا فرد: مثال: مادر در خانه است.

همان‌طور که می‌بینیم "بودن" واجد تنها یک مفهوم نیست و ترجمه‌ی آن به "هستی" انگشت گذاشتن بر روی تنها یکی از امکانات معنایی این فعل است که نتیجه‌ای جز بدفهمی و عدم‌امکان درک مباحث مختلف فلسفی برای خواننده‌ی متون فلسفی ندارد. گذشته از این مخاطب فلسفه نمی‌تواند ارتباط بین مباحث و مکاتب مختلف فلسفی از قبیل موجودشناسی، شناخت‌شناسی، پدیدارشناسی و حتا فلسفه‌های مبتنی بر بیناذهنیت (Intersubjektive Ansätze)، کنش رفتاری ِ هاباماس (Kommunikatives Handeln) و دیسکورس را درک کند. ترجمه‌ی "بودن" به وجود یا هستی ترجمه‌ای ست همراه با محدودیت؛ ترجمه‌ای که راه را بر تفاسیر جدید می‌بندد و قوه‌ی خلاقیت را محدود می‌کند.

"بودن" در معنای عملی و نظری

چندمعنایی بودن واژه‌ی "بودن" در طول تاریخ‌فلسفه آن‌چنان مفید و ثمربخش بوده است که چندشاخه شدن فلسفه و پدید آمدن مکاتب مختلف فلسفی را مدیون چندین و چند معنایی این واژه هستیم. چندمعنایی بودن این مفهوم اما تنها در صورتی در زبان فارسی امکان‌پذیر است که به شکل اسم فعل "بودن" آورده شود و نه حاصل مصدر "هستی".

"هستی" اسمی ست که از بن ماضی فعل بودن یعنی "هست" با پسوند "ی" ساخته می‌شود و معنای آن موجودیت داشتن، عرض و طول داشتن و به تفسیری دیگر ماهیت داشتن است. حاصل مصدر، همان‌طور که از اسمش پیداست، حاصل معنای مصدر است؛ یعنی یک امر "تمام‌شده" یا به عبارتی دیگر یک نتیجه است. این درحالی ست که اسم فعل در خود واجد کنش است و به همان فعالی مصدر فعل. اسم فعل می‌تواند هر لحظه فعال شود و عملی را حادث کند. "وجود" نیز سرنوشتی مشابه "هستی" دارد و برگرفته شده از فعل "موجودیت داشتن" است. در ترجمه‌های فارسی گاه حتا شاهدیم،در یک متن ِ واحد، "بودن"، در یک جمله به "هستی" و در جمله‌ی دیگری به "وجود" ترجمه شده است.

در اسم فعل "بودن" حداقل دو معنا مستتر است:
۱. هستن (موجودیت داشتن)

۲. استن که در این معنا فعل بودن به عنوان رابط به‌کار می‌رود. در این کاربرد فعل ِ بودن فاقد معنا ست و تنها نهاد را به گزاره وصل می‌کند یا به‌عبارتی خصوصیتی را به امری نسبت می‌دهد. اسم فعل "بودن" در این حالت کاربردی صرفأ زبانی دارد و در گزاره‌سازی به‌کار می‌آید. نگاه به اسم فعل "بودن" از این منظر، ما را به سوی تئوری‌های بررسی حقیقت سوق می‌دهد.

در ترجمه‌ی متون فلسفی به فارسی، گزینش واژه اهمیت ویژه‌ای دارد، چراکه مفاهیم و ترکیب واژه‌ها نه فقط در فهم اندیشه‌ی یک فیلسوف نقش به‌سزایی دارند، بلکه در فهم اندیشه‌هایی که بعدها بر پایه‌ی آن تفکرات بنا می‌شوند هم نقش مهمی بازی می‌کنند. هر واژه‌ی فلسفی یک ذخیره‌ی زبانی ست که فلاسفه در اعصار و زمان‌های مختلف از گوشه‌ای از این مخزن بهره می‌گیرند. علم تأویل (Hermeneutik) دقیقأ در پی یافتن معنا یا آن گوشه از مخزن است که در یک زمان مشخص از یک واژه‌ی ‌مشخص استخراج شده است. ما با ترجمه‌ی "بودن" به "هستی" همه‌ی ذخایر آن را سلب می‌کنیم؛ واژه را بی‌خاصیت و عقیم می‌کنیم. تأویل ِ یک واژه در اعصار مختلف متفاوت است و چه دلیلی قانع کننده‌تر از این‌که واژ‌ه‌ی مادر زاینده است و تفاسیر که فرزندان او هستند، هرکدام به شاخه‌ی دیگری منتهی می‌شوند که لزومأ آینه‌ای از مادر نیستند. واژه‌های ساخته‌شده از واژه‌ی مادر یا همان نمادهای آن می‌توانند شبیه او باشند یا نباشند. اما بی‌شک این‌همانی ِ بین این دو غیرممکن است.
به همین دلیل مترجم ِ متون فلسفی نه‌فقط باید بر زبان متن مادر مسلط باشد، بلکه فیلسوف نیز باید باشد. امانت‌داری در ترجمه شاید در هیچ‌یک از شاخه‌های علوم انسانی به اندازه‌ی فلسفه واجد اهمیت نیست. مترجم مطلقأ اجازه‌ی انتقال برداشت و تفسیر خود از یک واژه را به‌عنوان ترجمه‌ی آن ندارد، چراکه برداشت مترجم نه فقط ممکن است اشتباه باشد، بلکه امکان تفاسیر دیگر از آن واژه را هم می‌گیرد.

در یونان باستان "بودن" گاه در مقابل "نبودن" قرار می‌گرفت. در فارسی تقابل این دو به هستی و نیستی ترجمه شده است. اما تقابل این دو می‌تواند تقابل "استی" (و نه هستی) در مقابل "نیستی" نیز باشد. توجه کنید، دراین‌صورت "بودن" کاربردی صرفأ ربطی دارد. مثال: "زمستان سرد است" و "زمستان سرد نیست". در این مثال هسته‌ی بحث بر سر موجودیت زمستان نیست، بلکه انتساب یک خصوصیت به آن و یا سلب آن خصوصیت از آن است. این‌درحالی ست که اگر "بودن" را "هستی" ترجمه کنیم، تنها به بودن در دنیا (Anwesenheit) یعنی موجودیت آن و نبودن آن در دنیا (Abwesenheit) اشاره خواهیم داشت. درحالی‌که با به‌کار بردن اسم فعل "بودن"، این واژه می‌تواند هم کاربرد عملی در عرصه‌ی زبان و هم کاربرد نظری در عرصه‌ی موجودشناسی (Ontologie) داشته باشد. با ترجمه‌ی این واژه به "هستی" راه کاربرد عملی واژه مسدود می‌شود.

"بودن" در مقابل مجاز (Schein) کاربرد دیگر این واژه است. بهترین ترجمه‌ای که در زبان فارسی از واژه‌ی "بودن" شده است همین واژه‌ی مقابل "نمود" یا مجاز، یعنی "بود" است. اما حتی "بود" هم رسالتش را ناقص انجام می‌دهد، چرا که "بودن" در این معنا باز هم دو وجه عملی/زبانی و نظری/موجودشناسی دارد، که "بود" البته ندارد. "بودن" در این کاربرد در عرصه‌ی حقیقت‌شناسی هم قابل بررسی ست؛ به‌این‌معنا که حقیقت،
۱. یا شاخص ذات ِ قدیم و ثابت است و

۲. یا خصلت گزاره‌ها است.

ارتباط بین دو مفهوم "بودن" و "لوگوس" ضرورت ترجمه‌ای خنثا از eīvai را افزایش می‌دهد. لوگوس به‌عنوان قلمروی حقیقت و در مقابل نظر (doxa)،واژه‌ای حداقل دومعنایی ست که از طرفی حمل بر زبان می‌شود و از طرفی حامل حقیقت مطلقی ست که با وجود یافت شدن در گزاره‌ها، مستقل از آن‌ها ست. لوگوس در یونان باستان تنها از زبان خدایان قابل شنیدن بود؛ این تفکر در حوزه‌ی کشورهای اسلامی تبدیل به علم کلام شد. فرق خدایان یونان باستان با خدای اسلام البته در این است که خدایان یونانی خالق نیستند، بل‌که تنها نظم می‌بخشند. در هر دو آیین اما خدا کامل‌تر از انسان است.

به‌هرحال لذت فلسفیدن در همین خطا رفتن و باز اندیشیدن است. خطا اما نباید آن‌قدر عمیق باشد که موجب وقت‌کشی و هدر رفتن فراوان عمر شود؛ چیزی که متأسفانه در خواندن ترجمه‌های غلط رخ می‌دهد. آن‌چه مسلم است زبان فارسی، برخلاف ادعای برخی از اهل علم، زبانی ست غنی که به علت داشتن ریشه‌ی هند و اروپایی امکان واژه‌سازی را به فارسی‌زبان می‌دهد. امکانی که از آن بیشتر از این‌ها می‌شود استفاده کرد.
فرهنگ نوشتن تفسیر به جای ترجمه آن‌چنان در ایران رواج دارد که مترجم پرکاری مثل آقای سیاوش جمادی کتاب "بودن و زمان" مارتین هایدگر را به "هستی و زمان" ترجمه کرده است. ترجمه‌ی این کتاب البته کاری ست کارستان؛ اما مطمئن نیستم باید به ایشان دست‌مریزاد گفت. آقای جمادی نه فقط "بودن" را به "هستی" ترجمه کرده است، بلکه این‌جا و آن‌جا معادل‌هایی من‌درآوردی برای برخی واژه‌ها آورده است. برای نمونه او واژه‌ی "ترس" (Angst) را به "ترس‌آگاهی" ترجمه کرده است که مطلقأ اشتباه است. ترجمه‌هایی از این دست در این کتاب کم نیستند که در نوشته‌ای جداگانه به آن خواهم پرداخت.

ما چاره‌ای جز بیرون آمدن از زیر سایه‌ی سنگین سنت بر زبان علمی امروز نداریم. اگر "بودن" از آغاز "هستی" یا "وجود" ترجمه شده است، بر ترجمه‌ی غلط آن اصرار نورزیم، چرا که امکانات امروز ما با فلاسفه‌ی هزار سال پیش ایرانی قابل قیاس نیست. امروز ما می‌توانیم یک کتاب واحد را با چندین و چند ترجمه به زبان‌های مختلف دنیا بخوانیم و یا تفاسیر مختلفی از واژه‌های مختلف در دست داریم که می‌توانیم از آنها استفاده کنیم.

مطلب مرتبط:
تمام معانی را در ترجمه نمی توان احضار کرد [+]