شریعتی و دموکراسی

ابراهیم اسکافی

مهم‌ترین انتقادی که روشن‌فکران به شریعتی می‌کنند، مخالفت آرای وی با دموکراسی و حقوق بشر است. اما جالب این است که در میان پیروانِ پرشورِ وی مدافعانِ دموکراسی و حقوق بشر نیز فراوان یافت می‌شوند. از دو حال خارج نیست، یا منتقدانِ وی در اشتباهند، یا پیروانش.

شریعتی هیچ‌گاه خود را مدافعِ دموکراسی معرفی نکرده است، در هیچ‌یک از اظهارنظرهای او دفاعیه‌ای برای دموکراسی دیده نمی‌شود. او در نوشته‌هایش به دو گونه از دموکراسی نام می‌برد. نخست دموکراسی را آرمان انسانی می‌داند (البته در هیچ‌جا محقق نشده و به فساد و تباهی رسیده است. در واقع بحثی انتزاعی است که هیچ‌گونه وجود خارجی پیدا نکرده و نخواهد کرد و به تازگی این آرمان از خود دموکراسی به دموکراسی متعهد تغییر ماهیت یافته است.) دوم، مقصود از دموکراسی همان دموکراسی موجود در کشورهای غربی است که به شدت مورد انتقاد وی است.(1)

گاهی از این هم فراتر رفته و افتخار می‌کند که برای «محکومیت دموکراسی» سال‌ها مبارزه کرده است.(2) او بارها پایان اعتقاد به دموکراسی در میان آزادی‌خواهان جهان را اعلام کرده و در مواردی نیز نتایج کنفرانس باندونگ را گواهی بر ادعاهای خود می‌گیرد و مدعی است که پس از آن رسماً اعلام شده دموکراسی دیگر شکست خورده است و اکنون چیزی به نام «دموکراسی متعهدشده» جایگزین آن شده است.(3) در آخرین نامه‌ای که به پدرش می‌نویسد، نیز اظهار می‌دارد که دموکراسی، علم و تمام ایسم‌ها به بن‌بست رسیده‌اند و ایمان و معنویت به زودی جای‌گزین آنان خواهد شد.(4)

بخشی از انتقادات او به مسأله‌ی انتخابات مربوط می‌شود. البته او تردیدی در صحت برگزاری انتخابات وارد نمی‌کند، بلکه نگران این است که آرای مردم با تبلیغات تغییر یابند.(5) گویی از نظر او رأیی باارزش است که هیچ‌کس نتواند بر رأی‌دهنده تأثیری بگذارد و این کار البته جز در خلأ امکان‌پذیر نیست. او از این فراتر رفته به گونه‌ای با جذب آرای مردم برخورد می‌کند که گویی آنان که به تبلیغ رومی‌آورند، جنایتی را مرتکب می‌شوند.(6) تمام تلاش او برای یافتن حکومت مطلوب حذف فرایند انتخابات است، زیرا از نظر او با برانگیختن احساسات می‌توان آرای افراد را جلب کرد و چه چیزی بدتر از این که احساسات تعیین‌کننده باشد و نه تعقل.(7)

اما واقعیت این است که دموکراسی بدون انتخابات معنایی ندارد و قاعدتاً نامزدها هر چقدر هم که فروتن باشند، باید تلاش کنند که خودشان را به خواص و عوام معرفی کرده و کمابیش هرینه‌هایی را هم صرف کنند. البته ممکن است عده‌ای با برخورداری از ثروت بیشتر بتوانند موقعیت بهتری پیدا کنند، اما تنها با گسترش مشارکت مردم در سیاست می‌توان به انتخاب آگاهانه‌تر کمک کرد. جز این که با آزادی بیان به همه فرصت مشارکت و رقابت داده شود، چاره‌ی دیگری برای این مشکل قابل تصور نیست. دلیل این که شریعتی آزادی بیان را راهی مناسب برای جلوگیری از عوام‌گرایی نمی‌داند، تا حدی که از خیر دموکراسی می‌گذرد، احتمالاً این است که آزادی بیان را عامل رواج فساد و تباهی می‌داند.(8) در هر صورت کنار گذاشتن دموکراسی و توسل به «دموکراسی متعهدشده» که در واقع همان دیکتاتوری است نقض غرض است. زیرا دموکراسی اصولاً برای پرهیز از دیکتاتوری به میدان آمده است.

شریعتی در این زمینه بحث دموکراسی رأس‌ها و دموکراسی رأی‌ها را مطرح می‌کند.(9) دموکراسی رأس‌ها از نظر وی مربوط به جوامعی است که آرای افراد وابسته به دیگران است و مثلاً رییس قبیله رأی خود را بر تمام قبیله تحمیل می‌کند. اما دموکراسی رأی‌ها مربوط به جوامعی است که افراد جامعه به «اندویدوآلیسم کامل» رسیده‌اند. او البته از قول جامعه‌شناسانی که نامی از آن‌ها نمی‌برد، ادعا می‌کند که برای تشکیل چنین جامعه‌ای چندین قرن باید صبر کنیم! در حقیقت تا اطلاع ثانوی دموکراسی اگر باشد همان دموکراسی رأس‌هاست.(10)

از نظر شریعتی اصولاً همین که آرای مردم ملاک برای تعیین حاکم قرار می‌گیرد، خود جای سوآل دارد.(11) از دیدگاه او حکومت ایده‌آل حکومتی است که در آن شایسته‌ترین شخص به حکومت برسد(12) و یکی از اتهامات عجیب شریعتی بر دموکراسی غربی این است که در صدر اسلام مانع از دخالت پیغمبر در تعیین جانشینِ شایسته شده است.(13)

اما در تعریف مدرن از دموکراسی چندان حساسیتی به ویژگی شخص حاکم وجود ندارد، بلکه شیوه‌ی حکومت اهمیت دارد، تعیین شایستگی را تا حد زیادی به انتخاب مردم واگذار می‌کنند. زیرا نه ملاک‌های دقیق شایسته بودن مشخص است و نه این که معلوم است چه کسانی و چگونه باید شخص شایسته را انتخاب کنند. هرگونه تعریف انتزاعی از شایستگی حاکمان خطر افتادن در دام دیکتاتوری را در پی دارد. در واقع صرف‌نظر از این که تا چه حد حاکم شایستگی دارد، ملاک دموکراتیک بودن حکومت این است که مردم بتوانند در صورت تمایل، حاکمان و سیاست‌های حکومت را تغییر دهند و در هرحال حقوق اولیه‌ی آنان از قبیل حق حیات و حق فعالیت سیاسی و اجتماعی نقض نگردد.

انتقاد دیگر او بر دموکراسی بر این مبناست که او هدفی ویژه و ایدئولوژیک برای حکومت قائل است، بدیهی است که ممکن است چنین هدفی مورد وفاق تمام مردم نباشد و آن وقت دموکراسی سد راه پیشرفت قرار گیرد. آن‌چه از نظر او مهم است «پیشرفت» جامعه است.(14) حکومت از نظر وی وظیفه‌ی «دفاع اخلاقی و معنوی اجتماع خویش» را بر عهده دارد و این وظیفه‌ را از طریق انتخابات نمی‌توان به جامعه منتقل کرد.(15)

همان‌طور که ملاک شایسته بودن مشخص نبود، در اینجا هم تعریف دقیقی از پیشرفت وجود ندارد. در حقیقت بسیاری از حکومت‌هایی که به دیکتاتوری خون‌باری منتهی شده‌اند (از جمله فاشیسم ایتالیا و نازیسم آلمان که شریعتی آن‌ها را مثال نقض دموکراسی می‌داند) هدفی جز پیشرفت جامعه نداشته‌اند. وظیفه‌ای که او با کنار گذاشتن دموکراسی، بر دوش حکومت می‌گذارد، زیربنای تمام حکومت‌های تمامیت‌گراست. دموکراسی شرط کافی برای پیشرفت جامعه نیست، اما شرط لازم است. بدیهی است که باید از حکومت انتظار داشت که در سودای پیشرفت جامعه باشد، اما نوع حکومت نمی‌تواند لزوماً تضمینی برای پیشرفت جامعه باشد، این افراد جامعه و تلاش فردی و جمعی آن‌هاست که می‌تواند باعث پیشرفت شود. در دموکراسی تلاش بر این است که موانع تا حد امکان از سر راه پیشرفت و بروز استعدادها برداشته شود و مهم‌ترین مانع پیشرفتِ جوامع خودکامگی است. در واقع، دموکراسی در حکم لوازم ورزشی در یک مسابقه است؛ نبودنش مشکل‌ساز است، اما بودنش لزوماً به معنای پیروزی نیست. بنابراین از این جهت که دموکراسی لزوماً به پیشرفت منجر نمی‌شود، حق با شریعتی است و اصلاً قرار نیست چنین باشد؛ اما در این که دموکراسی مانع پیشرفت است به نظر می‌رسد که به بی‌راهه می‌رود، به ویژه وقتی دیکتاتوری را جایگزین آن می‌کند.
غرب‌ستیزی شریعتی نیز در مخالفت او با دموکراسی بی‌تأثیر نبوده است. او معتقد است که دموکراسی کالایی غربی است و خاص جوامعی که به درجه‌ای از تکامل و خودآگاهی رسیده‌اند و به درد جوامع دیگر نمی‌خورد.(16)

اما چگونه جوامع باید به تکامل و خودآگاهی برسند. او معتقد است که رهبران ملی پس از جنگ جهانی دوم از خیر دموکراسی گذشته‌اند و بنابراین دیگر هیچ وقت به آن نمی‌رسند. اما میان این تکامل و خودآگاهی از یک طرف و دموکراسی از طرف دیگر روابط متقابل وجود دارد. در حقیقت برای رشد آگاهی‌ها نیاز به فضای باز و دموکراسی است و برای به ثمر نشستن دموکراسی نیز نیاز به نهادها و سازمان‌هایی است که بر پایه‌ی گسترش آگاهی‌ها و فعالیت‌های مدنی به وجود می‌آید. بنابراین نمی‌توان به بهانه‌ی عدم تکامل جامعه (که معلوم نیست چه کسی و در چه زمانی باید تشخیص دهد جامعه به آگاهی لازم رسیده است) مانع از رسیدن به دموکراسی شد. یکی از بهانه‌های محمدرضا پهلوی نیز برای فقدان آزادی‌های مدنی و دموکراسی در دوران خودش، همین عدم آگاهی و رشد جامعه بود.

بدین‌ترتیب شریعتی به زعم خودش فاتحه‌ی دموکراسی را خوانده است، زیرا بارها به این موضوع اشاره می‌کند که پس از جنگ جهانی دوم رهبرانِ انقلابیِ جهان، دیگر اعتقاد خودشان را به دموکراسی از دست داده‌اند. انتقادات او به دموکراسی البته به برگزاری انتخابات بازمی‌گشت و این که اصولاً نظر عوام ارزشی ندارد. اساساً نگاه او به حکومت نگاهی افلاطونی است که دغدغه‌ی شایستگی حاکم را دارد و نه شیوه‌ی حکومت. اگر او دموکراسی را از دیدگاه ممانعت از دیکتاتوری می‌دید، شاید بدین راحتی و با پرسش‌هایی ابتدایی فاتحه‌ی دموکراسی را نمی‌خواند. مسأله این است که شریعتی بیش از آن که دغدغه‌ی دموکراسی داشته باشد، در اندیشه‌ی «انقلاب» بود و اندیشه‌ی انقلابیِ او جایی برای دموکراسی باقی نمی‌گذاشت.(17)

-------------------------------------------
۱. البته ‌شریعتی اظهارنظرهای دیگری هم در مورد دموکراسی کرده است که خارج از این دوحالت است زیرا به سختی می‌توان از آن‌ها معنای روشنی استنباط کرد. برای نمونه در م.آثار 24، ص 63: «انسان؟ یک حیوان اقتصادی که در این بهشت فقط باید «بچرد». فلسفه‌ی مصرف و مصرف و مصرف! و شعار؟ لیبرالیسم!! یعنی «بی‌بندوباری انسانی که دربند است»! و دموکراسی، یعنی انتخاب کسانی که قبلاً ماهیت تو را انتخاب کرده‌اند!» جالب این است که برخی از مدافعان پرشور او نیز از این سبک نوشتار (رفت و برگشت کلمات) تقلید کرده و آثار کاملاً بی‌معنایی آفریده‌اند. محمد اسفندیاری در کتاب «شعله‌ی بی‌قرار» در دفاع از وی در بخشی با عنوان «شریعتی اشتباهاتی هم دارد!» می‌نویسد: «برخی چنین وانمود می‌کنند که فقط شریعتی اشتباه دارد... از دیگران که سخن می‌گویند هیچ اشاره‌ای به اشتباهات آن‌ها نمی‌کنند... نکته‌ی دیگر این که اغلب اشتباهات شریعتی در گفته‌های اوست، نه در ناگفته‌هایش. شریعتی بسیار سخن گفت و بسیاری از سخن‌های ناگفته را گفت، اما بیشتر در گفته‌هایش اشتباه کرد، حال آن که دیگران در ناگفته‌های‌شان اشتباه کردند. به سخن دیگر، اشتباه در گفته‌های شریعتی بیش از دیگران است، ولی اولاً اشتباه در ناگفته‌هایش کم‌تر است و ثانیاً گفته‌هایش بیشتر است.» (نشانه‌گذاری‌ها از متن اصلی است.)

۱۷. «دموکراسی در یک جامعه‌ی جوان و انقلابی بازی فریبنده‌ای است که در آن همیشه برنده‌ دشمنِ دموکراسی است و آن چه در این بازی باخته می‌شود انقلاب است. ظهور فاشیسم در قلب دموکراسی‌های اروپایی و امریکایی موجب آن شده است که روشن‌فکران و انسان‌دوستان کشورهای دست‌اندرکار نجات و حتی بسیاری از متفکران غربی «دموکراسی متعهد یا رهبری شده» را بر آن ترجیح دهند یا به شکلی ایمان خویش را نسبت به این شکل حکومت از دست بدهند و دیکتاتوری یک طبقه یا حزب برای تأمین آزادی و حقوق مردم و جامعه از آن مؤثرتر بدانند.» م‌آثار 30، ص 626.

-------------------------------------------
مرتبط:

وداع با شریعتی
در جستجوی حقیقت یا قدرت؟
مشکل ایرانیان با نقد و قتل سمبولیک
مشکل دیدگاه‌های روانکاوانه