فرهنگ بی‌شرمی

ارشیا آرمان

درطی تدوین آخرین فیلم پازولینی «120 روز سدوم» چند حلقه از فیلم دزدیده می‌شود. حلقه‌های گمشده، هرگز پیدا نشدند. اما یک سال و اندی پیش، در یک نمایشگاه عکاسی در رم، عکس‌هایی که توسط «فابیان سوالوس» ازصحنه‌های شکنجه در فیلم پازولینی تصویر شده و جزو حلقه‌های گمشده‌ی فیلم بوده است، به معرض تماشای عموم گذاشته شد.

این عکاس در کاتالوگ نمایشگاه نوشت: «عکس‌ها در یک جعبه بود. یک سال پیش دوباره به آن‌ها نگاه کردم. عکس‌های زندانیان شکنجه شده‌ی زندان بغداد (ابوغریب) مرا دوباره به یاد پازولینی انداخت.»

پازولینی در آخرین گفتگوی خود، یک روز قبل از قتل دلخراش و مشکوکش، به یک روزنامه سوئدی گفته است که در فیلم‌های آخر خود واقعیتی را نشان می‌دهد که ایتالیایی‌ها در سال‌های اخیر آن را از دست داده‌اند. واقعیتی در باره ارزش‌هایی که در ایتالیا از بین رفته است.

برای او افراط در جنسیت تا مرز پورنوگرافیک شدن، بازتابی ازهمان «واقعیت» است نه یک فانتزی ارضاکننده پر رنگ و لعاب؛ و بالاتر از آن یک تراژدی است. پازولینی چنان تحت تأثیر نمایشی در یک کلوپ شبانه دراستکهلم قرار گرفت که در چند مصاحبه به آن صحنه هول‌انگیز یا به قول خودش تراژدی به عنوان شاهد حرفش در باب ارزش‌های از دست رفته اشاره کرده است: همخوابگی دسته‌جمعی در یک محیط مصنوعی.

از دید او، آن منظره که درآن بدن‌های آدم‌ها زیر نور نئون کلوپ شبانه و در حال معاشرت در مقابل چشم دیگران، پلاستیکی به نظر می‌رسیدند جلوه‌ای از تراژدی جامعه‌ی مصرفی را نمایش می‌دهد.

او می‌گوید: «جامعه‌ی مصرفی با تجاری کردن و تحت تسلط گرفتن حتی بدن‌ها، انسان‌ها را کالایی و تجاری می‌کند.»

تراژدی واقعی و نه از نوع «هلنی» و پرشکوه آن، چیزی نیست جز «پلاستیک شدن» یعنی «یک بار مصرف» شدن «بدن» و به تبعش «یک بار مصرف» شدن خود انسان. کپه بدن‌های روی هم در فیلم آخر پازولینی ما را به یاد تصویر دیگری که برای انسان امروزی آشناست، می‌اندازد: تلی از ظرف‌های یک بار مصرف پس از یک مهمانی. ظرف‌های پلاستیکی که از ابتدا به قصد دور انداخته شدن، ساخته می‌شوند.

این اواخر، نه فقط تماشای عکس‌های ابوغریب که جنجال بر سر عکس‌های اسپنسر تانیک نیز یادآور آخرین فیلم پازولینی و هراس نهفته در آن بود. این که آیا انسان «یک بار مصرف» و «دور انداختنی» شده است؟

کاربران «همیشه در جستجوی» ایرانی، به لطف غائله‌ای که درپی چاپ عکس‌های تانیک در یکی دو سایت ایرانی به پا شد، او را به خوبی می‌شناسند. عکاسی که انبوه بدن‌های برهنه را جلوی دوربین می‌گذارد. آن زمان ناموس‌پرستان برآشفتند که این عکس‌ها، مصداق هرزه‌نگاری است.

کسانی که با عکاسی آشنایی دارند می‌دانند که عکس‌های اسپنسر تانیک از لحاظ نورپردازی و کادربندی، ذره‌ای به آثار پورنو (هرزه‌نگار) شباهت ندارد. درآن‌ها نیز همچون فیلم پازولینی، انبوه بدن‌ها نمادی است از کالایی کردن احساسات انسانی. تکان‌دهندگی تصاویر فیلم پازولینی و عکس‌های اسپنسر تانیک، به دلیل «فله‌ای» بودن بدن‌ها در آن است.

این کپه شدن بدن‌های برهنه است که به شدت تکان‌دهنده است؛ وگرنه فیلم یا عکسی که بخواهد بیننده را «کیفور» کند، با یک بدن، آن هم درحالتی غیرواقعی و «غیر روزمره» سر و کار دارد و بیننده چشم‌چران در مواجهه با آن‌ها می‌داند که با یک امر دستکاری شده روبه‌رو است.

هرزه‌نگاری فرزند چشم‌چرانی است. آرزوی همه انسان‌ها برای تماشا کردن از سوراخ کلید و دیدن آن چه که وقتی بچه بودیم، بزرگ‌تر‌ها نمی‌گذاشتند که ببینیم. نقطه مقابل «هرزه‌نگاری» اروتیزم است. در «هنر اروتیک» بدن مهم‌ترین منبع زیبایی‌شناسی است.

در تمام فرهنگ‌های برآمده از یونان، بدن انسان جلوه‌ای شاعرانه دارد. این سنت مدتی در مغرب زمین زیر نفوذ کلیسا به فراموشی سپرده شد تا این که با رنسانس، مغربیان دوباره «هلنیسم» را کشف کردند. رنسانس، کشف دوباره بدن بود. پس از آن انبوه پیکره‌های برهنه در نقاشی و مجسمه‌سازی و بعدتر عکاسی مغربیان پدیدار شد.

هنرمندان بسیاری مثل «ادگاردگا» با نقاشی‌هایش از زنان بدکاره درحمام، یا «ادوارد وستون» با مجموعه عکس‌هایش با عنوان عریان و بسیاری دیگر که به بدن انسان‌ها به چشم «اشکال زیبا» نگاه کرده‌اند، فرزندان این فکرند که بدن زیباترین جلوه هستی است و این جان کلام «اروتیزم» است که متفاوت از «هرزه‌نگاری» است.

اما از ديدگاه بييننده ايرانی از ابتدای آشنايی‌اش با هنر مغرب زمين تا امروز، تمام اينها بهانه است تا مشتی «لخت وعور» نشانمان دهند. پس تعجب ندارد كه وقتی بیننده‌ای ناموس‌پرست که هنوز اندر خم شناخت تفاوت بین هرزه‌نگاری و زیبایی‌شناسی مانده، با دیدن چیزی که مطلقاً با هردوی آن‌ها متفاوت است (یعنی عکس‌های تانیک یا فیلم‌های پازولینی) خشمگین شده و آن‌ها را هم جزو همان توطئه همیشگی برای وادار کردنمان به تماشای آدم‌های «لخت و عور» بداند؛ توطئه‌ای که باید جلویش را گرفت.

توطئه‌ای در کار نیست. در حقیقت عکس‌های تانیک و فیلم پازولینی برای بیننده مغربی هم شوک‌آور است. از آن رو که در رده هیچ کدام از دو نوع «روش برخورد با بدن انسان» که او می‌شناسد، جای نمی‌گیرد. این کوه گوشتی برای او هم گیج‌کننده است. عکس‌های ابوغریب نیز برای او شوخی دلهره‌آوری بود.

«راش لیمبو» مجری معروف رادیویی در آمریکا در پاسخ به تماس یک شنونده با برنامه رادیویی‌اش که دردفاع از سربازان آمریکایی گرفتار در ماجرای ابوغریب گفته بود:
«کپه کردن مردان برهنه مشابه شوخی‌هایی است که در انجمن‌های اخوت دانشکده‌های آمریکا انجام میشود.»
با هیجان فریاد زده بود:
«دقیقاً! دقیقاً این همان چیزی است که من در ذهن داشتم. کار آن‌ها با شوخی «جمجمه و استخوان» هیچ فرقی ندارد. ما با این شوخی داریم زندگی دیگران را نابود می کنیمY تلاش‌های نظامیمان را داریم از بین می بریم؛ و بعدش باید حال آن‌ها را جا بیاوریم چون حسابی خوش گذرانده‌اند.

میدانید؟ این آدم‌ها هر روز هدف شلیک گلوله قرار دارند. منظورم همین آدم‌هایی است که دارند خوش میگذرانند. آیا تا حالا عبارت «رهاسازی عاطفی» به گوشتان خورده؟»

سوزان سونتاگ در گزارشش از زندان ابوغریب، با تعریف کردن این ماجرا با خشم گفته بود: «آن چه سابقاً به عنوان پورنوگرافی (به معنای عملی کردن افراطی ترین آرزوهای سادو- مازوخیستی) مورد تفکیک قرار می گرفت، اکنون توسط بعضی‌ها تحت عنوان «بازی شادی‌آور» یا «رهاسازی عاطفی» دارد به مسأله‌ای عادی تبدیل می‌شود.»

در میانه قرن بیستم گروهی از آدم‌ها با دیدن نخستین طلیعه‌های پیشرفت وسایل ارتباط جمعی فاجعه احتمالی را حدس زدند. مشهورترین آن‌ها «جرج ارول» بود که در اثرامروز کلاسیک شده‌اش، 1984، روزی را دید که همه ما زیر نگاه «برادر بزرگ» (یا آن گونه که مترجمان ایرانی ترجمه‌اش کردند: «ناظر کبیر») باشیم. ناظری که تمام رفتارهای ما را می‌نگرد.

همین اواخر ایرانیان نیز با شوک حاصل از برخورد با این ناظر کبیر آشنا شدند. وقتی که «زلف بر باد دادن» هنرپیشه‌ای به همراه یارش درخلوت توسط میلیون‌ها بیننده ایرانی دیده شد. ناظر کبیر همان شبکه چند میلیون نفری بود که به صورت «خودجوش و مردمی» آن فیلم را کپی و باز هم کپی کرد.

اگر برای ایرانیان هنوز نیمه سنتی تکنولوژی ارتباطات حکم همان سوراخ کلید کذایی را دارد، برای جوامع مدرن‌تر، اما، ماجرا از سیاه‌ترین کابوس‌های «جرج ارول» ترسناک‌تر است.

اگر در داستان ارول، اهالی کشور خیالی «اقیانوسیا» به جبر، تن به نظارت داده‌اند، در دنیای امروز، هزاران هزار نفر، خصوصی‌ترین بخش‌های زندگی خود را داوطلبانه به نمایش می‌گذارند. در سال‌های اخیر گونه‌ای شوی تلویزیونی در جهان پدید آمده که درآن، افراد را در محیطی زیر نظر ده‌ها دوربین در کنارهم قرار می‌دهند و عکس‌العمل‌هایشان را برای میلیون‌ها نفر روی آنتن می‌فرستند.

از آن جا که واقعیت، دراماتیک نیست، باید برای جذب تماشاچی (و صد البته آگهی بازرگانی) درامی به وجود آورد. پس سعی می‌شود که افراد را تحت فشار بگذارند تا بدترین خصلت‌هایشان را جلوی دوربین بیرون بریزند. تماشای شنیع‌ترین رفتار‌های دیگران، پربیننده است وگرنه ادب و متانت را در کلیسا هم می‌توان پیدا کرد. از این رو، این شو‌های تلویزیونی پر است از فریاد کشیدن، فحش دادن، تحقیرشدن و گریه کردن آدم‌ها.

چند وقت پیش تهیه‌کننده یکی از این برنامه‌ها در مصاحبه‌ای گفته بود: «دیگر آن دوران که شرکت‌کنندگان را وادار می‌کردیم جلوی دوربین، توی گوش هم سیلی بزنند، گذشته است. حالا در همه شوها این کار را می‌کنند. تماشاچی‌ها چیز جدیدتری می‌خواهند.»

این که جستجو برای چیز جدیدتر به کجا می‌رسد، از نوع پیشگویی‌های «ارولی» است. آینده شوهای تلویزیونی ممکن است مضحک، تلخ یا هر دوی این‌ها باشد.

طنز تلخ قضیه این است که نام یکی از مشهورترین این نمایش‌ها که در 70 کشور جهان پخش می‌شود «برادر بزرگ» است و سازندگان آن با افتخاراعلام کرده‌اند که این نام، تعمداً از روی داستان ارول اقتباس شده است. با این تفاوت که در این شوهای تلویزیونی، افراد خود به دلخواه تن به چنین بازی می‌دهند. شاید به خاطر شهرت، شاید به خاطر پول.

اما مهم‌تر از همه به این دلیل که «شرم» به تاریخ پیوسته است. امروز به «برادر بزرگ» التماس می‌کنند که من را نگاه کن. درست مثل همان سربازی که درعکس‌های ابوغریب رو به دوربین لبخند می‌زند؛ انگار که «ببین چه گلی کاشته‌ام.» فقط مرا ببین. مهم نیست که چه دسته‌گلی به آب می‌دهم.

سوزان سونتاگ درهمان گزارشش از ماجرای ابوغریب با حسرت می‌گوید: «یک زمانی، شخص برای آشکار نشدن جنبه‌های پنهان زندگی خصوصی‌ اش حاضر به انجام هر کاری بود. حالا با هیاهو، شخص را به یک برنامه تلویزیونی دعوت می کنند تا زندگی خصوصی خود را آشکار کند.

آن چه توسط این عکس‌ها (عکس‌های ابوغریب) آشکار می شود، همان اندازه که نشان‌دهنده تحسین وحشی‌گری و قساوت است، نشان‌دهنده «فرهنگ بی‌شرمی» نیز هست.»

ما نیز می‌توانیم عکس‌های اسپنسر تانیک و یا فیلم‌های پازولینی را گزارشی ترسناک بدانیم از «فرهنگ بی‌شرمی.» ترسناک از این جهت که واقعی است. نشان دادن واقعیت الزاماً به معنای دوست داشتن وضعیت فعلی نیست. پازولینی آن چه را که می‌دید، دوست نداشت. به همین جهت آن را جلوی چشممان گرفت.

شاید اسپنسر تانیک همچون پازولینی می‌خواهد با تأکید بر اندام‌های «پلاستیکی» و «کپه شده» درعکس‌هایش، جهان امروز را نشانمان دهد: «کالایی شدن احساسات انسانی.»