سرمایه‌ی دین

محمدرضا نیکفر

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

پیر بوردیو جامعه‌شناس فرانسوی سرمایه را تنها سرمایه‌ی اقتصادی نمی‌داند و درک گسترده‌تری را از مقوله‌ی سرمایه عرضه می‌کند، درکی که از آن یک مقوله‌ی جامعه‌شناختی همه‌جانبه ساخته است.

چهار نوع سرمایه
در آثار او ما فرق‌گذاری‌ای می‌بینیم میان چهار شکل عمده‌ی سرمایه: سرمایه‌ی اقتصادی، سرمایه‌ی اجتماعی، سرمایه‌ی فرهنگی و سرمایه‌ی نمادین. سرمایه‌ی اقتصادی، سرمایه در مفهوم اخص آن است، چیزی است که به طور مستقیم با کمیتی از پول به بیان درمی‌آید. در بخش پیشین "اندیشه‌ی انتقادی" برای آشنایی با معنای سه نوع دیگر سرمایه این مثال را آوردیم: فرض کنید مقداری پول داریم و می‌خواهیم بنگاهی تأسیس کنیم. اگر از روابط خوبی برخوردار باشیم، یعنی هم در دایره‌ی آشنایانمان آدمهای کاردان باشند و هم در ادارات پارتی داشته باشیم، کارمان بهتر پیش می‌رود. این روابط را سرمایه‌ی اجتماعی می‌نامیم. اگر این بنگاه مثلا یک مؤسسه‌ی آموزشی باشد، ما بایستی دارای یک مدرک دانشگاهی باشیم که کاردانی ما را نشان دهد. مدرک دانشگاهی یکی از شکلهای سرمایه‌ی فرهنگی است. حال اگر ما در شهرمان از شهرت و اعتبار لازم برای کارمان برخوردار باشیم، به این معناست که سرمایه‌ی نمادین خوبی در اختیار داریم. سرمایه‌ی نمادین، سرمایه‌ی فرهنگی و سرمایه‌ی اجتماعی ما در خدمت آن قرار می‌گیرند که سرمایه‌ی اقتصادی ما کلانتر شود و چون این سرمایه کلانتر شد نفوذ اجتماعی ما بیشتر می‌شود و بعید نیست که شهرت و اعتبار بیشتری نیز کسب کنیم و به ما مدرکهای افتخاری نیز بدهند. سرمایه‌ها به هم تبدیل می‌شوند.

شرطهای تضمینی موفقیت در ایران
به این مثال در ایران امروز مضمون مشخص‌تری می‌دهیم. اگر کسی با مقامات در ارتباط باشد، شانس بیشتری دارد برای این که مجوز تأسیس آموزشگاه را بگیرد. او اگر خود روحانی باشد، یا پدرش آیت‌الله مهمی باشد یا کلاً آقازاده باشد، موفقیتش حتمی است. مؤسسه‌ی او از حمایت دولتی بالایی برخوردار می‌شود اگر از در و دیوارش اسلامیت ببارد. اگر چنین شود، عده‌ای ترجیح می‌دهند از آن جا مدرکی بگیرند، چون از نظر دولت معتبر است و با آن بهتر می‌توان طی مراحل کرد. استقبال که دم‌افزون شد، مؤسسه ثروتمند می‌شود، ثروتمندتر که شد معتبرتر می‌شود، شعبه باز می‌کند، از حمایت دولتی بیشتری برخوردار می‌شود. صاحب آن تقدیرنامه دریافت می‌کند، با مقامات عکس می‌گیرد، ممکن است پست مدیرکلی یا وکالت و وزارت به او پیشنهاد شود. در مقابل کس دیگری را داریم که از خودی‌ها نیست، کاردان است، در رشته‌ی خود تجربه‌ها اندوخته و کتابها نوشته است، پول اولیه را هم دارد. با همه‌ی اینها بعید است که موفق شود. اجازه‌ی کار را هم که بگیرد، مؤسسه‌اش را رونقی نخواهد بود. ممکن است در آن را ببندند، چون شئون اسلام در آن رعایت نمی‌شود. حتا اگر ظاهرسازی‌های لازم نیز در مؤسسه برقرار باشد، باز این خطر آن را تهدید می‌کند.

امتیاز دیانت
امتیاز فرد اول بر فرد دوم در این است که با سرمایه‌ی فرهنگی، اجتماعی و نمادین کلانتری پا به عرصه می‌گذارد. نقطه‌ی قوت او دیانت در مفهوم وسیع کارکردی این کلمه است که عبارت است از ظاهر دینی، داشتن خاستگاه سنتی، ارتباط با مجامع دینی و ارتباط با دولت دینی. می‌توانیم ماجرا را خلاصه کنیم و بگوییم فرد اول سرمایه‌ی دینی بیشتری از فرد دوم دارد. قاعده‌ای را نیز می‌توانیم به این صورت تقریر کنیم: در ایران امروز از دو فرد در شرایط مساوی آن کس شانس بیشتری برای اندوختن سرمایه در مفهوم وسیع کلمه دارد که دیانت بیشتری داشته باشد.

اقتصاد سیاسی دینی
بنابر این ما برای تحلیل گردش سرمایه در ایران امروز به اقتصاد سیاسی‌ای نیاز داریم که یک مقوله‌ی اساسی آن دین باشد. هیچ لزومی ندارد که در آن چیزهایی مثل فساد و رشوه را به‌عنوانِ مقوله‌های پایه‌ای وارد کنیم. در مثالی که زدیم آن فرد متدین برای موفقیتش هیچ نیاز خاصی به رشوه دادن و این گونه فسادکاری‌های آشکار ندارد. او ممکن است بسیار درستکار و ساعی باشد و هر چه می‌کند از قصد خدمت برخیزد. به او هیچ اتهام شخصی نمی‌زنیم، چون بحث بر سر نظامی است که رانت‌خواری در آن یک امر ساختاری است.

رانت‌خواری ساختاری
رانت‌خواری را به آقازادگی و پارتی‌بازی نسبت داده‌اند. این مقوله فراتر از این حرفهاست. رانت در اصل ترکیبی است از سه شکل سرمایه‌ی فرهنگی، سرمایه‌ی اجتماعی و سرمایه‌ی نمادین. در یک رانت ممکن است این عامل بر آن عامل بچرخد. در جایی حاج‌آقا بودن مبنای رانت‌خواری می‌شود، در جایی آقازادگی، در جایی حشر و نشر با عده‌ای خاص و در جایی ایفای نقشی همانند نقش خودی‌ها، بی آن که در این کار عمدی باشد. رانت، ذاتی نظام است. حتا یک منتقد رانتخواری، در مفهوم فساد آشکار، ممکن است خود در معنای ساختاری آن رانتخوار باشد. علت این که انتقادهایی که گاه و بیگاه بالا می‌گیرند، راه به جایی نمی‌برند، همین است. سیستم در منتهای طهارت خود آلوده است.

مطلب پیشین: دین به مثابه سرمایه