دانش و استفاده‌ی عمومی از خرد

محمدرضا نیکفر

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

گفتارهایی برای مخاطبان زمانه:
از نظر ایمانوئل کانت در مقاله‌ی "پاسخ به پرسشِ: روشنگری چیست؟" از خرد به دو شکل می‌توان بهره‌ برد: به شکل عمومی و به شکلِ خصوصی. کانت می‌نویسد: «منظور من از کاربرد عقل در امور عمومی آن بهره‌ای است که یک انسان فرهیخته از عقل خویش در برابر کل خوانندگانش می‌برد. استفاده‌ی خصوصی را اما آن بهره‌ای می‌دانم که کسی مجاز باشد از عقل خویش برگیرد، در مقام مدنی یا اداری‌ای که به وی سپرده شده است.» منظور کانت را می‌توان با چنین مثالی روشن کرد: اگر یک اقتصاددان از علم خویش بهره گیرد برای آنکه در بازی بورس برنده شود یا در مقام مدیر وظایف محوله را به خوبی انجام دهد و با زیرکی کار خویش را پیش برد، از عقل خویش استفاده‌ی خصوصی کرده است، اما اگر مثلا مقاله‌ای بنویسد و به مردم در مورد وضعیت کلی اقتصاد کشور یا گوشه‌ای از آن توضیح دهد، و فراتر از آن اگر بر آن شود با طرح انتقاد خود از وضعیت موجود حرکتی را برانگیزد، مثلا حزبی تأسیس کند، تا بلکه با جنبشی مردمی سیاست اقتصادی بهبود یابد، خردِ خویش را در پهنه‌ی عمومی به کار بسته است.

شرط پیشرفت دانش
در نوشته‌ی کانت رابطه‌ی پیشرفت دانش با استفاده‌ی عمومی از خرد مستقیماً بررسی نشده است، اما از ارتباطی که در نوشته میان آزادی و خردورزی روشنگرانه برقرار می‌شود، به سادگی می‌توان به این نظر رسید که از دید کانت هیچ جامعه‌ای بدون آنکه کاربست خرد در پهنه‌ی همگانی آن آزاد باشد، جامعه‌ای دانشور نمی‌شود. شاید تنی چند دانشمند در آن پیدا شوند، آن هم از این جهت که به گفته‌ی کانت در هر اجتماعی به هر حال چند نفر سر برمی‌آورند که فکر مستقلی داشته باشند، در به کار بستن فهم خویش دلیر باشند و از پیشداوری‌های رایج بگسلند.

پداگوژی استبدادی
پرسیدنی است که چرا نبود آزادی برای کاربست عمومیِ خرد مانع پیشرفت دانش می‌شود؟ شرط دانشمندی داشتن افق دید گسترده است، توانایی درافتادن با همه‌ی پیشداوری‌هاست، توانایی انتقاد از سنتهاست، شجاعت در افکندن طرح است. در جامعه‌ی استبدادزده از همان هنگامی که کودک سخن گفتن می‌آموزد، احتیاط‌کاری را نیز می‌آموزد، می‌آموزد که در مورد چیزهایی نباید بپرسد، می‌آموزد که بایستی چیزهایی را طوطی‌وار تکرار کند. نظام تعلیم و تربیت استبدادی قالبهای ذهنی و الگوهای رفتاری را سخت به جبن و دورویی می‌آلاید. فقدان وسعت دید مانع بلندپروازی می‌شود، چیزی که دانش بدون آن پا در عرصه‌های نو نمی‌گذارد. دانش برای رشد و جهش، قوه‌ی تخیل می‌خواهد که شرط پرورش آن همان زمینه‌ی آزادی است که هنر و ادبیات را رشد می‌دهد.

دانشمندی به سبک ایرانی
در استبداد، دانشمندی یا یک علامگی سطحی و بی‌مایه است یا تسلط فنی به رشته‌ا‌ی خاص. در کشوری چون ایران نبایستی تعجب کنیم که از زبان استاد دانشگاه نیز سخیفترین خرافه‌ها را بشنویم. بدون ادبیات آزاد شاید مهندس خوب داشته باشیم، اما فیزیکدان خوب نخواهیم داشت. بدون هنر و فلسفه‌ی آزاد و جسور، شاید جراح خوب داشته باشیم، اما زیست‌شناس خوب نخواهیم داشت.

دانش و تعهد اخلاقی
تنها آنجایی که عرصه‌ی عمومی به روی خردورزی باز باشد، این امکان فراهم خواهد شد که دانش با تعهد اخلاقی همراه باشد. اخلاق با سیاست یعنی با امر عمومی درنمی‌آمیزد، مگر آنکه امر عموم به عموم وانهاده شود، یعنی در مورد آن نظارت عمومی برقرار باشد. سیاست اخلاقی، سیاست علنی است. حقانیت در علنیت است. آنچه بحق است، باکی از علنی شدن و پذیرای نظارتِ عمومی شدن، ندارد. این که دانش در عرصه‌ای‌ بسته و تنگ، اخلاقی شود، امری اتفاقی و شخصی است. قاعده این است که نهادِ دانش در عرصه‌ی عمومی تعهد اخلاقی یابد.

لزوم بیداری اندیشه‌ی انتقادی
در کشورهای آزاد نیز دانشمند را می‌خرند، در آزمایشگاهی می‌نشانند و به کار طراحی اسلحه می‌گمارند. در عرصه‌ی عمومی است که می‌توان به او برخورد و گفت که جنایتکار است. تا زمانی که عرصه‌ی عمومی از یک آزادی نسبی برخوردار است، به تمام و کمال فاسد شده نیست و اندیشه‌ی انتقادی در آن بیدار است، این امید می‌رود که بتوان مانع دور افتادن دانش از اخلاق شد. اگر عرصه بسته شود، دیگر همه چیز به وجدان شخصی بستگی دارد. زمینه‌ی رشد وجدان شخصی اما وجود یک وجدان جمعی است که در جامعه‌ی مدرن فقط به یک شکل پرورش می‌یابد: در یک عرصه‌ی عمومی باز یا در تلاشی منزه‌کننده برای باز کردنِ این عرصه.