اندیشه انتقادی، برنامه ۴۴
پرسشهای روشنگرانه
محمدرضا نیکفر
برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.
گفتارهایی برای مخاطبان زمانه:
روشنگری آن تلاش تاریخی‌ای است که حاصل آن روشن‌نگری افراد به خود، به اطرافیان، به جامعه و به جهان است. روشن‌نگر می‌پرسد: چرا چنین است؟ او به پاسخ‌هایی از نوع "همواره چنین بوده است"، "مقدر است که چنین باشد"، "این خواست خداست"، "در کتاب چنین آمده است" و "فطرت ما ایجاب می‌کند" خرسند نمی‌شود.
حقیقت‌جویی روشنگرانه
شاخص روشن‌نگری نه تصاحب حقیقت، بلکه جستجوی حقیقت است. لِسینگ (Gotthold Ephraim Lessing) از روشنگران نامدار سده‌ی هجدهم، در اثری به نام "پاسخ دوم"، که رساله‌ای علیه جزم‌اندیشی است، حقیقت‌جویی روشنگرانه را این چنین توصیف می‌کند:
«نه حقیقتی که انسانی آن را در تصرف خود دارد یا خیال می‌کند که بدان دست یافته است، بلکه تلاش صادقانه‌ای که به کار می‌برد، برای آن که به پسِ آن حقیقت معرفت یابد، ارزش انسان را می‌سازد، زیرا انسان نه از راه تصاحب حقیقت، بلکه از راه پی‌جویی آن است که توانمند می‌شود و مسیر تکامل را می‌پیماید. دارندگی به تنهایی، انسان را بی‌تحرک، کاهل و مغرور می‌کند.
اگر خدا در سمت راست خود کل حقیقت را بنشاند و در سمت چپش انگیزه‌ی پایدار حقیقت‌جویی را، با این افزوده که حقیقت‌جو در تلاشش همواره دچار خطا خواهد شد، و به من بگوید که "برگزین!" با احترام رو به چپ می‌کنم و می‌گویم: "ای پدر، این یکی را به من بده! حقیقت ناب تنها سزاوار خود توست!"»
پرسشهای روشنگرانه در حوزه‌های مختلف
حوزه‌هایی که روشنگری تاریخی نگرش روشن در آنها را برانگیخته، متنوع‌اند. برخی از آنها را نام می‌بریم و پرسشهای کانونی روشنگرانه در مورد آنها را ذکر می‌کنیم:
- حوزه‌ی الهیات، دین و تشکیلات دینی: سرچشمه‌ی این تصورها، آیین‌ها و سازمانها چیست؟ چه سیر و سرنوشتی داشته‌اند؟ چه نقش اجتماعی‌ای ایفا کرده‌اند؟ محتوای معرفتیشان چه بوده است و اینک چیست؟
- حوزه‌ی امور جنسی: سکسوآلیته چیست، باید-نبایدهای این حوزه از کجا آمده‌اند، چه سیر تاریخی‌ای داشته‌اند و چه ربطی به دیگر امر و نهی‌های اجتماعی دارند؟
− حوزه‌ی طبیعت: آیا طبیعت در خدمت انسان است؟ آیا غایتی دارد؟ یا آن که حوزه‌ی مستقلی است فراسوی ارزشها و غایت‌گذاری‌های انسانی؟ قانونهای آن کدامند؟
- حوزه‌ی امور اجتماعی: نظم موجود از کجا آمده است؟ بایستی چنین باشد؟
- حوزه‌ی امور سیاسی: مبنای قدرت سیاسی چیست؟ نظم بهینه‌ی سیاسی کدام است؟
- حوزه‌ی انسا‌ن‌شناسی: آیا انسان سرشت ثابتی دارد؟ آیا ذاتاً نیک یا ذاتاً شرور است؟ آیا آزاد است؟ آیا مقرر است که در نابرابری بزید؟
- حوزه‌ی ارزشها: انسان، ارزشها و باورهای راهنمایش را از کجا می‌آورد؟ آیا این ارزشها ثابت‌اند؟
- حوزه‌ی موقعیت زیستی انسان: به دنیا آمدن چیست؟ مرگ چیست؟ انسان تا کجا جزئی از طبیعت است و چرا و چگونه از دیگر موجودهای زنده متمایز می‌شود؟
- حوزه‌ی تقدیر و تاریخ: آیا مقدر است که همواره خشونت ورزیم و خشونت ببینیم؟ آیا مقدر است که تاریخ را، آن گونه که بوده است، ادامه دهیم؟ چگونه می‌توانیم سرنوشت خود را تغییر دهیم؟
- حوزه‌ی زیبایی‌شناسی: پسندیدگی پسندیده و ناپسندیدگی ناپسندیده در چیست؟ آن چه زیبایش می‌پنداریم، از چه رو زیباست؟ آیا زشتی و زیبایی ارزشهایی مطلق‌اند؟
رویکرد روشنگرانه
رویکرد روشنگرانه به موضوع در همه‌ی این حوزه‌ها را می‌توان با پرسشهایی از این دست مشخص کرد:
- منظور از این مفهومهایی که در این عرصه به کار می‌روند، چیست؟
- آیا آنها معناهای ثابتی دارند؟ پیشتر از آنها چه برداشتهایی کرده‌اند؟
- منابع اطلاع ما کدام‌اند؟ آیا می‌توان به آنها اعتماد کرد؟ آیا می‌توان به همان دلیل که به آنها اعتماد می‌کنیم، به موردهای مشابه آنها نیز اعتماد کنیم؟
- آیا از اطلاع‌ها برداشتهای درستی صورت گرفته است؟
- نظر مطرح چگونه مستدل می‌شود؟
- آیا نمی‌توان موضوع را به گونه‌ای دیگر توضیح داد؟
- امتیاز این توضیح بر دیگر توضیح‌ها چیست؟
|
