زندگی نابسامان پناهجویان ایرانی در ترکیه

سامناک آقایی

چند سال پیش در یکی از نشریه‌های سیاسی، مطلبی با عنوان «وان زیباست، اما نه برای ما». به‌چاپ رسیده بود که شرح زندگی نابسامان و سرنوشت نامشخص هزاران پناهجوی ایرانی مقیم در چند شهر ترکیه، از جمله شهر زیبا و توریستی «وان» در جنوب شرقی این کشور بود.

از نکات قابل توجه در آن مطلب، یکی هم غیبت پرسش‌برانگیز نهادها و سازمان‌های بین‌المللی دفاع از حقوق بشر، و دفاع از حقوق پناهجویانی بود که میان انبوهی از مشکلات و مصائبی تاسف‌بار به‌حال خود رها شده بودند؛ مساله‌ای که به‌خودی خود در کنار وضعیت نابسامان و سرنوشت نامشخص هزاران پناهجو، به‌راحتی می‌تواند میزان مشکلات و گرفتاری‌های موجود برای پناهجویان در حوزه عمومی را کم‌اهمیت جلوه دهد.
وضعیت تاسف‌بار پناهجویان ایرانی مقیم ترکیه و بی‌تفاوتی چنین نهادها و سازمان‌هایی تا به امروز نیز ادامه داشته و تاکنون چه زنان و کودکان و جوانانی که قربانی چنین وضعیتی نشده‌اند.

چند سالی بعد از خواندن آن مطلب بود که به اجبار گذرم به شهر وان افتاد و به چشم به‌هم زدنی سر از میان هزاران پناهجوی آواره در این شهر زیبا و توریستی درآوردم. در کمتر از چند روز نه تنها هر آنچه که در آن مطلب آمده بود به سرعت از برابر چشمانم گذشت؛ بلکه مشکلات و گرفتاری‌های دیگری از وضعیت و زندگی پر مخاظره پناهجویان دیده و تجربه کردم.

به‌باور من گفتن و یا نوشتن تنها قسمت کوچکی از مشاهدات عینی در این خصوص، در وهله اول می‌تواند بیانگر این نکته باشد که: هزارن پناهجوی نیازمند در شهرهای مختلف ترکیه، به ساده‌ترین کمک‌های نهادهای حقوق بشر، و دفاع از حقوق پناهجویی نیازمندند؛ ولی از حضور و فعالیت نهادها و سازمانهایی که به‌نحوی در گوشه و کنار جهان مشغول فعالیت‌های بشردوستانه و خیرخواهانه هستند، خبری نیست. از سوی دیگر، به‌رغم تلاش‌های کمیساریای عالی پناهندگان، و پلیس بخش اتباع خارجی ترکیه، روز به‌روز بر تعداد پناهجویان و مشکلات و معضلات آنان افزوده می‌شود.

وان، یکی از شهرهای زیبای توریستی در جنوب شرقی ترکیه است که سالانه در کنار جذب هزاران گردشگر خارجی، پذیرای صدها و گاهی هزاران پناهجوی ایرانی نیز هست. این شهر توریستی فاصله چندانی با مرز ایران ندارد به همین دلیل از سال‌ها پیش، اولین شهر نزدیکی بوده که پناهجویان ایرانی توانسته‌اند خود را به آنجا برسانند و در دفتر کمیساریای عالی پناهندگان برای درخواست پناهندگی از کشورهای پناهنده‌پذیر ثبت‌نام کنند.

بیش از یک دهه است که کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل با تاسیس دفتر ویژه خود در این شهر، فقط به درخواست پناهندگی پناهجویان رسیدگی می کند و جز این، سازمان و نهاد دولتی و یا غیر دولتی دیگری، ـ مگر در مواردی استثنا ـ هیچ پناهجوئی را تحت پوشش کمک‌های مالی، داروئی، غذائی و از ایندست قرار نمی‌دهد. حال آن‌که در این شهر و سایر شهرهای دیگر ترکیه پلیس یخش اتباع خارجی به پناهجویان برگه موقت اقامت می‌دهد.

مشکلاتی نظیر ناتوانی در تهیه مسکن، عدم تغذیه مناسب و کافی، عدم دسترسی به موقع و کافی به دکتر و دارو، بی‌کاری، خطر اخراج و بازگرداندن، نداشتن امنیت روحی ـ روانی در اثر مشکلات موجود، نامشخص بودن سرنوشت آنان و بالاخره عدم رسیدگی به‌موقع و قانونی به درخواست پناهندگی مقاضیان، زندگی را برای هزاران پناهجو چنان تلخ و پرمخاطره کرده که در مواردی حتی پناهجو دست به‌ خودکشی زده است.

در اثر همین فشارها و مشکلات موجود درصد قابل ملاحظه‌ای نیز مجبور شده‌اند تا از راه‌های خطرناک آبی، با قایق‌های چوبی فرسوده اقدام به ترک کشور ترکیه کنند تا بلکه بتوانند خود را به یونان، و از آنجا به یکی از کشورهای اروپائی پناهنده‌پذیر برسانند که متاسفانه در اکثر اوقات یا مورد سواستفاده‌های مالی قاچاقچیان انسان قرار گرفته‌اند، و یا درهمین راه‌های قاچاق در اثر غرق شدن در آب دریا، و در راه‌های خشکی در اثر سرما جان خود را از دست داده‌اند.

اواخر سال گذشته میلادی، تنها در فاصله کمتر از ده روز، دو قایق چوبی فرسوده حامل ده‌ها پناهجو در دریا غرق شدند که موجب مرگ بیش از پنجاه پناهجو از کشورهای مختلف شد.

مشکلات و گرفتاری‌های پناهجویان، به‌ویژه از لحاظ معیشتی، و در کنار آن، عملکرد ضعیف کمیساریای عالی پناهندگان، سخت‌گیری‌های پلیس بخش اتباع خارجی و همچنین وضع قوانینی که گرفتن حقوق پناهندگی را سخت‌تر می‌کند؛ باعث شده نه تنها پناهجویان در مدت اقامت خود در ترکیه نتواند از حداقل استانداردهای یک زندگی بسیار ساده و معمولی برخوردار باشند؛ بلکه به انواع بیماری‌ها و نارسایی‌های جسمی و روحی ـ روانی نیز دچار شده‌اند. افزایش میزان این نارسایی‌ها در میان زنان و کودکان پناهجو به‌شدت نگران‌کننده است.

پناهجویان در ترکیه تا زمانی که درخواست پناهندگی آنها پذیرفته شده و از ترکیه خارج شوند، در مواردی معین و خیلی جزیی می توانند از مزایای قانونی موجود در قوانین کمیساریای عالی پناهندگان برخوردار ‌شوند.
کمک و خدمات ناچیز پزشکی در صورتی ارایه می‌شود که شخص از سوی کمیساریای عالی پناهندگان به عنوان پناهنده شناخته شده باشد. برای مراجعه به پزشک و تهیه دارو نیز باید دارای برگه‌های مخصوص کمیساریای عالی پناهندگان بود.

روند رسیدگی به درخواست پناهندگی در مرحله اول برای حداقل 90 درصد از پناهجویان، به بیش از یک‌سال می‌رسد. در صورت رد تقاضا، در مرحله دوم، پناهجو باید 10 تا 18 ماه دیگر نیز منتظر جواب باشد. با این برآورد، پناهجویان تا زمانی که بتوانند از سوی کمیساریای عالی پناهندگان جوابی قطعی دربافت کنند بیش از دو سال و نیم باید انتظار بکشند. بعد از طی این مدت، چنانچه جواب کمیساریای عالی پناهندگان مثبت باشد شخص پناهنده می‌تواند از مزایای ناچیز پزشکی و دارویی کمیساریای عالی پناهندگان بهره‌مند شود.

وضعیت بد معیشتی و بیکاری یکی دیگر از مشکلات زندگی آنهاست. پلیس به پناهجویان اجازه کار کردن نمی‌دهد. از طرف دیگر در شهر کوچکی مانند وان که مرکز یکی از استان‌های محروم کردنشین ترکیه است و بیش از هزار پناهجوی ایرانی را در خود جای داده، جایی برای اشتغال صدها نفر وجود ندارد.
در این رابطه اما، کمیساریای عالی پناهندگان که مرحع و بزرگترین سازمان رسیدگی به امور پناهجویان است، تنها به دادن کمک مالی ناچیز، آنهم به عده‌ای اندک و معین بسنده کرده است.

کمک‌های مالی به پناهجویان، در دو صورت انجام می‌شود: نخست آنکه هر پناهجویی پس از شش ماه اقامت در ترکیه می‌تواند از کمیساریای عالی پناهندگان درخواست مصاحبه برای کمک مالی اضطراری کند. در صورت قبول شدن در این مصاحبه، شخص متقاضی فقط برای یک بار، مبلغی معادل صد دلار کمک نقدی دریافت می‌کند که با توجه به‌شمار زیاد پناهجویان متقاضی و مبلغ ناچیز در نظر گرفته شده، نمی‌تواند تغییری چندان در وضعیت معیشتی پناهجو به‌وجود آورد.

در شکل دوم نیز تنها کسانی می‌توانند تقاضای مصاحبه مالی کنند که رسما از سوی کمیساریای عالی پناهندگان به‌عنوان پناهنده شناخته شده باشند. در ‌صورت جواب مثبت، متقاضی تا زمانی که از کشور ترکیه خارج می‌شود؛ ماهیانه مبلغ 145 میلیون لیره ترکیه (معادل صد دلار) دریافت می‌کند. دراین مورد هم تعداد کسانی که می‌توانند چنین کمکی را دریافت کنند، به نسبت کل پناهجویان و حتی به نسبت کسانی که به‌عنوان پناهنده شناخته شده‌اند، باز بسیار اندک است.

بیش از پنجاه درصد از پناهجویان، رسیدگی به تقاضای پناهندگی‌شان به بیشتر از سه سال می‌رسد. حداقل ده درصد نیز بیش از ینج سال در ترکیه اقامت دارند و مواردی کسانی هستند که با گذشت هشت سال از اقامتش در این کشور، هنوز در بلاتکلیفی به سر می‌برند.

در ادامه این نوشتار می‌کوشم طبق مشاهدات عینی و تجربه‌های خود، به‌شکلی ساده و مختصر مشکلات معیشتی، گرفتاری‌های اداری و سایر مشکلات عمده موجود در زندگی طاقت‌فرسای پناهجویان را همراه با ذکر علل چنین نابسامانی‌ها بیان و بررسی کنم.