بحران عراق و نگرانی عربستان درباره ایران

سعید شروینی

در هفته‌های اخیر چنین به نظر می‌رسد كه تحولات كنونی عراق و چشم‌انداز بحران این كشور بیش از پیش به نگرانی عمده رهبران عربستان سعودی بدل شده است. نوع رویكرد و سیاست نسبت به این بحران، چگونگی مداخله شدیدتر به به نفع سنی‌ها و نیز راه‌های ممانعت از قدرت‌گیری بیشتر شیعیان در عراق از جمله مسائلی هستند كه بحث‌های جاری مقامات عربستان حول آنها دور می‌زند. همچنین این پرسش كه با نفوذ فزاینده ایران در عراق چگونه باید برخورد كرد نیز، وزن و جایگاه خاصی در مباحث مزبور دارد.

هفته گذشته "نواف عبید"، مشاور امنیتی سفارت سعودی در آمریكا در مقاله‌ای كه در روزنامه "واشنگتن‌پست" به چاپ رسید این نظر را مطرح كرد كه پس از خروج نیروهای آمریكایی از عراق، عربستان قویا به سود حمایت از سنی‌های این كشور وارد عمل خواهد شد تا "مانع نابودی و كشتار آنها توسط شیعیان مورد حمایت ایران شود." این دیپلمات سعودی بلافاصله از سمت خود بركنار شد، اما محافل دیگری در عربستان سعودی بحث او را دنبال كرده‌اند و به آن ابعاد تازه ای بخشیده‌اند. گفتنی است كه اندكی پیش از انتشار مقاله عبید، روزنامه نیویورك‌ تایمز نیز گزارش داده بود كه ملك عبداله، در دیدار اخیر دیك چینی، معاون رییس جمهور آمریكا از عربستان، به او هشدار داده كه در صورت خروج نیروهای آمریكایی از عراق ریاض مستقیما به سود سنی‌های این كشور وارد عمل خواهد شد. گرچه این خبر رسما تكذیب شد، اما پاره‌ای تحولات بعدی حكایت از آن داشت كه چنین بحثی در میان مقامات عربستان همچنان جاری و ساری است.

روز دوشنبه، ۲۰ آذر، یعنی اندكی پس از بركناری نواف عبید، ۳۰ تن از فقهای سرشناس عربستان با صدور فراخوانی خواهان حمایت از "برادران سنی در عراق‌" شدند، چرا كه از نظر این فقها "در غیر این صورت توطئه شیعیان به ثمر خواهد نشست و كنترل كامل عراق به دست آنها خواهد افتاد."

فقهای عربستانی در فراخوان خود آشكارا به ضرورت استفاده از قهر به سود سنی‌های عراق اشاره می‌كنند زیرا به باور آنها "آنچه را كه با قهر از دست رفته است باید با قهر بازپس گرفت."

فراخوان مزبور از آن جهت حائز اهمیت است كه بسیاری از فقهای امضاءكننده آن رابطه حسنه و تنگاتنگی با دربار سعودی دارند. انتشار این فراخوان با تشدید خبرها و شایعاتی توام شده است كه از جاری شدن مقادیر متنابعی پول به سوی گروه‌های شورشی سنی و افزایش توان آنها در خرید سلاح‌های تازه برای مقابله با شیعیان حكایت می‌كنند.

در این میان، روز چهارشنبه این هفته با استعفای غیرمنتظره و پرابهام شاهزاده "تركی الفیصل" از سفارت عربستان در آمریكا، بار دیگر بحث مربوط به نوع نگاه ریاض به بحران عراق ابعاد تازه‌ای به خود گرفت. تركی الفیصل تنها از ۱۵ ماه پیش عهده‌دار سفارت عربستان در آمریكا شده بود و كمتر كسی انتظار استعفای او را داشت. البته در مورد این استعفا كه تركی خود مسائل خانوادگی را دلیل آن دانسته است شایعات متعددی وجود دارد. ولی به گمان بسیاری از ناظران تحولات دربار سعودی، او قربانی بحث و مباحثات جاری در‌باره نوع و حد دخالت ریاض به سود سنی‌های عراق و چگونگی تعامل با شیعیان این كشور شده است.

تركی الفیصل در هفته‌های جاری بارها در اظهارات و مصاحبه‌های خود توصیه كرده بود كه آمریكا لازم است برای حل بحران عراق با ایران وارد مذاكره شود. این نظر كه به نوعی با پیشنهادات گروه تحقیق جیمز بیكر- هامیلتون منطیق است ظاهرا با مخالفت شدید دربار سعودی روبه‌روست. خبرهای بسیاری حاكی از آن بودند كه ریاض به شدت از پیشنهادات گروه مزبور و این امكان كه دولت بوش در جهت عملی‌كردن آنها برآید نگران و برآشفته‌ است.
گرچه دولت بوش اعلام استراتژی جدید خود در عراق را به اوایل ژانویه موكول كرده است ولی از مواضع فعلی این دولت چنین برمی‌آید كه نسبت به نگرانی‌های سعودی بی‌اعتنا نیست و كماكان در حل بحران عراق همكاری با كشورهای سنی و "دوست" در منطقه را بر گزینه دیگر،‌ یعنی مذاكره با ایران و سوریه ترجیح می‌دهد. اظهارات روز چهارشنبه بوش در مورد نقش عربستان سعودی در حل بحران عراق را می‌توان در همین راستا ارزیابی نمود. رییس جمهور آمریكا صراحتا گفت: "وقتی که رهبران عراق به عربستان سعودی می‌روند و با دوست من شاه عربستان سعودی مذاکره می‌کنند و نحوه همکاری برای نیل به ایجاد ثبات را مورد بحت قرار می‌دهند ، من راضی و خشنود می‌شوم." به گفته رئیس جمهوری آمریکا، این امر به نفع سعودی‌ها، اردن و کشورهای ساحل خلیج فارس خواهد بود که عراقی وجود داشته باشد که بتواند نفوذ ایران را دفع کند.

شماری از ناظران سیاسی منطقه برای ائتلاف واشنگتن با كشورهای سنی و محافطه‌كار خاورمیانه به منظور حل بحران عراق و همزمان مهار ایران را قرین توفیق نمی‌دانند و برآن هستند كه پیچیدگی و تداوم این بحران و نیز لزوم ممانعت از فروپاشی عراق و جنگ‌های فرقه‌ای بیشتر، اگر نه ژانویه، دست‌كم اندكی دیرتر دولت بوش را به اتخاذ راه حل جامع‌تری كه ایران و سوریه را نیز شامل شود سوق خواهد داد. طبیعی است كه در تسریع تحقق این گزینه برخی تغییر و تعدیلات در گفتمان و رویكردهای منطقه‌ای تهران نیز نقش موثری داشته باشد.