«اشهد»، روایت سینمایی از اسلام لیبرال

نادر افراسیابی

«اشهد»، نخستین فیلم برهان قربانی، فیلمساز افغان که در اسفند ماه سال گذشته به‌طور غیرمنتظره در جشنواره‌ی فیلم برلین شرکت داده شد و مورد توجه منتقدان قرار گرفت، اکنون در سینماهای غرب اکران می‌شود و بازتابی گسترده در مطبوعات غرب یافته است. موضوع این فیلم زندگی جوانان مسلمان مهاجر در آلمان و تلاش آنان برای تلفیق اسلام با تجدد است.

مریم (مریم زارعی) دختر مهاجر مسلمانی که به مهمانی‌های شبانه و رقص علاقه دارد، اما پس از سقط جنین به بنیادگرایی اسلامی روی می‌آورد.

«اشهد» نخستین فیلم برهان قربانی و پایان‌نامه‌ی دانشگاهی او از مدرسه‌ی عالی فیلم در اشتوتگارت، آلمان است. در این فیلم سه جوان مهاجر مسلمان تلاش می‌کنند اعتقادشان به اسلام را با زندگی در غرب سازگار کنند. برای همین «اشهد» به‌طرز هنرمندانه و ریزبافتی، در قالب یک داستان بسیار جذاب و با پرداختی سینمایی به تضاد بین تجدد و سنت می‌پردازد. علاوه‌بر‌این به دلیل بحث‌هایی که از طرف برخی جناح‌های راست درباره‌ی خطر اسلام‌گرایی در بین مهاجران مسلمان به کشورهای اروپای مرکزی و اسکاندیناوی درگرفته، «اشهد» به‌ یکباره در مرکز توجه مطبوعات قرار دارد.

برهان قربانی در «اشهد» بیش از هر چیز قصد دارد به این پرسش پاسخ دهد: جوانانی که در خانواده‌ی مهاجر مسلمان در حاشیه‌ی جوامع غربی زندگی می‌کنند و در غرب پرورش پیدا کرده‌اند، چگونه مذهب اسلام را با زندگی در غرب تلفیق می‌دهند؟ او در مصاحبه‌ای به این موضوع اشاره می‌کند و می‌گوید: «فیلم من تلاشی است برای نشان دادن تناقض‌های فرهنگی در دو فرهنگ اسلامی و مسیحی که من در آن پرورش پیدا کرده‌ام.»

ودات، امام جمعه عارف‌مسلک مسجدی در برلین. او تعزیر و سنگسار و اعدام نمی‌کند.

قربانی برای نشان دادن این تناقض‌ها، زندگی سه جوان را روی پرده‌ی سینما می‌آورد: مریم (با بازی مریم زارعی، بازیگر جوان و موفق ایرانی مقیم آلمان) یک دختر سرزنده و شاداب است که در میهمانی‌های شبانه شرکت می‌کند، از مردی باردار شده و سقط کرده و بعد از این واقعه، به‌تدریج به عقاید افراطی اسلامی روی آورده است. سمیر (با بازی یرمیاس آخه‌آمپونگ) یک جوان نیجریایی است که عاشق همکارش دانیل (با بازی سرگئی مویا) می‌شود و به این حقیقت پی می‌برد که همجنسگراست و تلاش می‌کند همجنسگرایی را با اعتقاد مذهبی‌اش به اسلام سازگار کند.

سرانجام اسماعیل که پلیس است و از هر نظر خودش را با جامعه تطبیق داده و به‌اصطلاح یک شهروند نمونه است. او روزی تصادفاً به‌عنوان پلیس به یک زن پناهجو از بوسنی تیراندازی و او را مجروح می‌کند. بعدها که باز هم از روی تصادف این زن را می‌بیند، به احساس گناه مبتلا می‌شود و به اسلام پناه می‌آورد. هر سه این شخصیت‌ها با یک بحران اخلاقی و جدی مواجه‌اند، با این حال در زندگی یکدیگر را نمی‌شناسند و تنها نقطه‌ای در داستان فیلم که آنها را به هم پیوند می‌دهد، مسجد مسلمانان در برلین است.

سمیر، جوان مسلمانی که عاشق همکارش می‌شود و پی می‌برد که هم‌جنسگراست.

امام جمعه‌ی این مسجد را ودات (با بازی ودات ارینسین) به عهده دارد. او که از هر نظر آزادمنش است و عقاید عارفانه و مذهبی دارد، این سه جوان را راهنمایی می‌کند و به آنها کمک می‌کند که راهی برای برون‌رفت از بحران اخلاقی بیابند. برخلاف آنچه که بسیاری از منتقدان تبلیغ می‌کنند، موضوع این فیلم موقعیت نسل سوم مهاجران در آلمان نیست. بلکه برهان قربانی تلاش می‌کند با آوردن این سه شخصیت بر روی صحنه رویکرد فردی به مذهب را برجسته کند و در این میان امام جمعه‌ی وحدت‌بخش مسجدی در برلین کارگردان را نمایندگی می‌کند.

از دهان اوست که صدای کارگردان را می‌شنویم و با نظر او و درک و دریافتش از اسلام آشنا می‌شویم. نکته اینجاست که اگر برای اسلام دو سویه‌ی فردی و اجتماعی قائل شویم و بپذیریم که در غرب، سویه‌ی فردی اسلام برجسته‌تر از سویه‌‌ی اجتماعی و سیاسی آن است، آنگاه باید گفت که فیلم برداشتی تحریف‌آمیز نسبت به اسلام ارائه می‌دهد. نگرانی بسیاری از ناظران سیاسی در غرب و مخالفت برخی احزاب و جناح‌های سیاسی در اروپا بیشتر سویه‌ی اجتماعی و سیاسی اسلام را نشانه رفته است.

اسلامی که در «اشهد» به نمایش گذاشته می‌شود، یک اسلام لیبرال با آموزه‌های عرفانی است که حتی همجنسگرایی را هم به شکل عشق به مخلوق و در نهایت عشق به خداوند تفسیر می‌کند. این قرائت از اسلام در حکومت اسلامی و طالبانیسم جایی ندارد. برای همین هم شخصیت امام جماعت در این فیلم بسیار مثبت است. او حاکم شرعی نیست که مریم و دانیل و اسماعیل را به تحمل ضربات شلاق، سنگسار یا به جرم لواط به اعدام محکوم کند.

اسماعیل، یک خارجی نمونه که ناگهان گرفتار احساس گناه می‌شود و به اسلام پناه می‌آورد.

به دیگر سخن: اسلام مورد نظر قربانی، اسلامی که متشرعان اسلام‌گرا از آن به‌عنوان «اسلام آمریکایی» یاد می‌کنند، فقط در جامعه سکولار امکان‌پذیر است.

سه روایت «اشهد» هم مانند همه‌ی فیلم‌‌هایی که چند داستان را به موازات هم روایت می‌کنند، با هم از نظر تأثیرگذاری در ببینده یکسان نیستند. روایت سقط جنین مریم بسیار برجسته‌تر از دیگر روایت‌هاست و دو داستان دیگر را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد. در این میان داستان اسماعیل در مقایسه با دو روایت دیگر کمتر پرداخته می‌شود و از سطح به عمق راه پیدا نمی‌کند. با این‌حال تماشاگر به هر سه این شخصیت‌ها علاقمند می‌شود.

برهان قربانی شعارهای اخلاقی و سیاسی نمی‌دهد و کاملاً با تصویر و صدا آشناست. موسیقی فیلم هم بسیار هوشمندانه انتخاب شده است. برلین در این فیلم همیشه ابری است و همیشه زمستان است و هرگز ما رنگ آفتاب را نمی‌بینیم. برهان قربانی، سینماگر افغان این روزها در حال ساختن یک مستند داستانی درباره‌ی ضدیت با خارجی‌ها در شرق برلین است. او با «اشهد» به موفقیت غیرمنتظره‌ای دست یافت.

برهان قربانی، کارگردان افغان در جشنواره‌ی فیلم برلین

او که با این فیلم تحصیلاتش در رشته‌ی سینما را در فوریه (اسفند ماه) سال گذشته به پایان رسانده بود، بلافاصله پس از پایان تحصیل به جشنواره‌ی فیلم برلین راه یافت و توانست با کارگردانان صاحب نامی مانند رومن پولانسکی، توماس وینتربرگ و میشائیل وینتربوتوم رقابت کند. «اشهد» اتفاقاً از فیلم‌های مطرح و دیدنی در جشنواره‌ی سال گذشته‌ی فیلم برلین بود و توانست از این رقابت سربلند بیرون بیاید.

برخلاف آنچه که برخی منتقدان وانمود می‌کنند، فیلم برهان قربانی فقط از پیام سیاسی روزآمدش تشخص نمی‌گیرد، بلکه از نظر زیباشناسی فیلم نیز یک سینمای عالی، فاخر و تأثیرگذار است. باید نام برهان قربانی را به خاطر سپرد. با «اشهد» کارگردان مطرحی به سینمای جهان وارد شده است.

تریلر فیلم: