سهراب شهیدثالث؛ شاعر تلخی‌های آدم‌ها در سینما

کیارش پارسا عالی‌پور

روز گذشته، سال‌روز درگذشت یک فیلم‌ساز صاحب‏‏سبک ایرانی بود که اثری غیرقابل انکار بر سینمای پیشروی ایران گذاشت.

به‏منظور بزرگداشت این سینماگر برجسته‏ی ایرانی، با محمد حقیقت، سینماگر ساکن پاریس و یکی از دوستان و دستیار یکی از فیلم‏های شهید‏ثالث به گفت‏وگو پرداخته‏ام. محمد حقیقت، هم‏چنین نویسنده‏ی کتابی درباره‏ی سهراب شهیدثالث، به نام «سینمای جدید آلمان، سهراب شهیدثالث» است.

از دیدگاه شما، سهراب شهیدثالث که بود و چه جایگاهی در سینمای پیشروی ایران دارد؟

به‌نظر من، در یک کلام می‏شود سهراب شهید ثالث را با نیما در شعر مقایسه کرد. سهراب به‌نوعی نیما یوشیج سینمای ایران است. یعنی نوآوری‏ها و کارهای جدیدی انجام داد که دیگران از ایشان الهام گرفتند. حتی آقای کیارستمی بعدها در مصاحبه‏ای در مجله‏‏ی سینمایی فرانسوی که در سال ۱۹۹۲ به‏چاپ رسیده بود، در پاسخ به سئوالی به این مسئله اذعان کرد. سینماگران دیگری هم بودند که طبیعتاً راه شهیدثالث را ادامه داده‏اند.

محمد حقیقت، منتقد سینما (عکس: پرویز جاهد)

به نوآوری‏های سهراب شهیدثالث اشاره کردید. می‏توانید توضیح بدهید که این نوآوری‏ها چه هستند؟

نوآوری‏هایی از قبیل خیلی ساده‏ به زندگی آدم‏ها نگاه کردن، حالت شعرگونه را از زندگی عادی روزانه‏ی مردم گرفتن و در فیلم تصویر کردن و هم‏چنین استفاده از صداهای خارج کادر برای نشان دادن آن‏چه تماشاگر روی پرده نمی‏بیند، یعنی صداهای اضافی خارج کادر.

سینما به‌قول آقای شهیدثالث، حالتی چندضلعی دارد. یک ضلع آن همان است که شما روی پرده‏ی سینما می‏بینید و حالت تصویری دارد. اضلاع دیگر آن بیرون از این کادر هستند. او حتی در اولین فیلم‏ کوتاهش [قفس] هم از همین مسئله استفاده کرده است.

در این فیلم پسر کوچکی دارد با یک قناری که در قفس است، بازی می‏کند. در عین حال صدای پدر و مادر او را می‏شنویم که مرتب با هم دعوا دارند. ما هیچ‏گاه این پدر و مادر را نمی‏بینیم و فقط از طریق صداها است که حضور آنها و این‏که این بچه‏ی کوچک دارد در تنهایی خود زندگی‏ می‏‏کند را حس می‏کنیم.

این نوع کارها بعدها در فیلم‏های بلند آقای شهیدثالث مانند «یک اتفاق ساده»، «طبیعت بی‏جان» و ... تکرار شد و در کارهای آقای کیارستمی و خیلی از سینماگران دیگر نیز بازتاب یافت.

پس می‏توانیم بگوییم که سهراب سبکی به نام «شهیدثالثیسم» را در سینمای ایران وارد کرده است؟

بله. این دور از واقعیت نیست.

فیلم «طبیعت بی‏جان» سهراب شهیدثالث توانست در سال ۱۹۷۴ جایزه‏ی خرس نقره‏ای بهترین کارگردانی در جشنواره‏ی فیلم برلین را به‏دست بیاورد. به‏نظر شما، تاثیر این جایزه بر سینمای ایران چه بوده است؟

یادآوری می‏کنم که این فیلم جدا از این جایزه، در همان جشنواره‌، چندین جایزه‏ی دیگر نیز به‏دست آورد؛ از جمله جایزه‏ی «منتقدین بین‏المذاهب کلیساها»، جایزه‏ی «منتقدین» و ...

در ارتباط با جایگاه این فیلم می‏توان گفت که توجه‏ها به سینمای ایران در صحنه‏ی بین‏المللی بیش‌تر جلب شد و وقتی مدیران جشنواره‌های مختلف این مورد را شنیدند، توجه بیش‌تری به سینمای ایران کردند. بعد از آن دیدیم که مثلاً در همین جشنواره‌ی برلین فیلم آقای پرویز کیمیاوی پذیرفته شد که آن هم جایزه برد. جشنواره‌‏های دیگر هم به همین‏ ترتیب توجه‏شان بیش‌تر به سینمای ایران جلب شد.

این فیلم در خود ایران نیز در یک سینما به‏نمایش درآمد که توجه آن‏چنان تماشاگر عادی را جلب نکرد، ولی روی برخی از فیلمسازان ایران تاثیر گذاشت.

به‏نظر شما، علت این‏که این فیلم با تماشاگران عادی سینما نتوانست ارتباط برقرار کند، چه بود؟

این تیپ سینما که در فرانسه به آن «سینمای هنر و تجربه» می‏گویند، در همه‏ی دنیا همین حالت را دارد. حال چه فیلمساز فرانسوی چنین فیلمی را بسازد و چه در کشور ایران آقای شهیدثالث یا کارگردان دیگری چنین فیلمی را ساخته باشد، اساساً فیلم‏هایی هستند که کم‏وبیش در حاشیه قرار می‏گیرند. به‏دلیل این‏که مشخصه‌‏های تماشاگرپسندی مانند زدوخورد، داستان‏های کشدار، صحنه‏های خشن و ... در آنها نیست.

«طبیعت بی‏جان» در واقع نوعی نقاشی زندگی یک انسان حاشیه‏ای است که برای خودش نشسته، صبح تا شب فقط راه ریل قطار را باز می‏کند و بعد آن را می‏بندد و شب می‏رود می‏خوابد. بنابراین داستان آن‏چنانی ندارد که برای تماشاگر عادی سینما جذاب باشد. طوری که او بخواهد برود این فیلم را ببیند و بعد برای دوستان و آشنایانش تعریف کند که آنها نیز تشویق بشوند و به دیدن آن بروند.

این فیلم‏ها در همه‏جای دنیا همین حالت را دارند. چه در ایران، چه در امریکا، فرانسه و...

اگر کارهای سهراب را به دو مقطع فعالیت‏های در ایران و خارج از ایران تقسیم کنیم، نگاه شما به فعالیت‏های خارج از کشور او چیست و آن را چگونه می‏بینید؟

به‏نظر من، مهر و امضای سهراب شهیدثالث چه روی فیلم‏هایی که در ایران ساخته و چه فیلم‏هایی که در خارج از ایران ساخته است، کاملاً وجود دارد.

شهید ثالث فیلم‏های خارج از ایران را به‏ویژه در آلمان ساخته است که از تلویزیون آلمان و هم‏چنین جشنواره‌‏های این کشور پخش می‏شد. در خود جامعه‏ی آلمان، تماشاگران آلمانی و حتی منتقدین آلمانی، آنها را به‌عنوان یک فیلم کاملاً آلمانی می پذیرفتند و جایزه‏های مهم سال سینمای آلمان به آنها تعلق می‏گرفت. بنابراین انسانی بود که به‏راحتی توانست خود را با جامعه‏ی جدیدی که در آن زندگی ‏می‏کرد، وفق بدهد.

فعالیت‏های او در دو مقطعی که اشاره کردید، آن‏چنان تفاوتی با‏هم ندارند. برای این‏که نگاه شهیدثالث در همه‏ی فیلم‏هایش به آدم‏های معمولی زندگی است. قهرمان‏پروری در هیچ‏کدام از فیلم‏هایش دیده نمی‏شود. آدم‏ها، آدم‏های خیلی ساده؛ زندگی، زندگی روزمره و داستان‏ها، داستان‏های خیلی معمولی زندگی هستند.

به همین دلیل منتقدان گوناگونی در غرب از او به‌عنوان «چخوف سینما» نیز نام برده‏اند. چون همان‏طور که می‏دانید داستان‏های چخوف اکثراً راجع به زندگی‏های عادی روزمره‏ی آدم‏های کوچک جامعه بوده است.

شما از نزدیک با سهراب همکاری کرده‏اید و دستیار او بوده‏اید. به‏نظر شما، سهراب چه شخصیتی داشت؟ او را چگونه انسانی دیدید؟

اولین آشنایی من با سهراب شهیدثالث در سال ۱۳۵۲، زمانی بود که فیلم «یک اتفاق ساده» از ایشان در مسابقه‏ی جشنواره‌ی تهران به‏نمایش درآمده بود. فردای روزی که این فیلم نمایش داده شد، وقتی آقای شهیدثالث را در تالار رودکی دیدم، رفتم و به ایشان تبریک گفتم. یادم هست که همان‏ موقع گفتند: «من سعی می‏کنم در صحنه‏ی بین‏المللی فوق‏العاده موفق شوم و خواهی دید که من از بقیه‏ی سینماگران ایرانی جلو می‏زنم.» این را به‏شوخی می‏گفت، اما در سال‏های بعد دیدیم که در صحنه‏ی بین‏المللی یکی از پرچمداران خیلی مهم سینمای ایران شد.

بعد از آن وقتی در سال ۱۹۷۷ به پاریس آمدم، تلاش زیادی کردم که فیلم‏های آقای شهیدثالث را در سینماتک فرانسه به‏نمایش بگذارند که در فوریه‏ی سال ۱۹۷۹، هم‏زمان با انقلاب، مروری بر آثار آقای شهیدثالث در سینماتک به‏نمایش گذاشته شد.

با توجه به این‏که من دائم دنبال می‏کردم و از آنها خواهش کرده بودم، آقای شهیدثالث که به پاریس آمد، با هم بیش‌تر آشنا شدیم. البته در پاریس هم همه خیلی از ایشان استقبال کردند و قرار بود چندتا از این فیلم‏ها خریداری و به نمایش دربیاید.

چندماه بعد ایشان از من پرسیدند که آیا حاضرم بروم و در فیلمی که در دست ساختن دارد، دستیار ایشان بشوم؟ من گفتم که افتخار بزرگی است و در ماه ژوئن سال ۱۹۷۹ سر فیلمبرداری فیلمی که ایشان در فرانسه، به نام «تعطیلات طولانی لوته آیسنر» می‏ساخت، به عنوان دستیار ایشان حاضر شدم.

این فیلم که راجع به نویسنده‏، سینماشناس و تاریخ‏نویس سینمای آلمان بود که در ضمن با سینماتک فرانسه نیز همکاری می‏کرد، فیلم فوق‏العاده‌ای درآمد و به جشنواره‌‏های گوناگونی نیز راه پیدا کرد.

بعد از این فیلم هم آقای شهیدثالث به من پیشنهاد کرد که در آلمان بر سر فیلم دیگرش به‏نام «فرزند هیچ‏کس» با او همکاری کنم که من گفتم چون آلمانی بلد نیستم، طبیعتاً این‏کار از عهده‏‏ام برنمی‏آید، اما ایشان گفت که بروم و به‌عنوان عکاس فیلم همکاری کنم که همین کار را کردم.

به‏هرحال دائم باهم در ارتباط بودیم و گاه نیز ایشان فیلمنامه‌‏هایش را می‏فرستاد که در فرانسه برایش تهیه‏کننده پیدا کنیم.

سهراب شهیدثالث از نظر شخصیتی، به‏نظر من، شخصیت بسیار والای انسانی داشت. با‏وجود این‏که درآمد آن‏چنانی نداشت، ولی همواره همان مقدار درآمد را با دوستانش و یا بچه‏هایی که بی‏پول بودند تقسیم می‏کرد و دائم به آنها کمک می‏کرد.

یادم هست و شخصا دیدم که ایشان به بچه‏های ایرانی‏ای که در خارج بودند و محدودیت مالی شدید داشتند، کمک‏های فوق‏العاده‏ای می‏کرد و خیلی انسان بود. به‏نظر من، انسان‏گرایی‏ای که در فیلم‏هایش هست، با شخصیت خود ایشان هم کاملاً چفت است.

به‌نظر خیلی از نزدیکان سهراب، او انسانی مصمم با شخصیتی شکننده و حساس بود. همین باعث می‏شد بعضی‏ وقت‏ها، برخی از نزدیکان را به‏نوعی از خود براند. نظر شما در این رابطه چیست؟

من هم دقیقاً همین را در مورد ایشان حس کردم. به‏ویژه این‏که او در زندگی عادی روزانه‏اش خیلی شوخ‏طبع بود و می‏گفت و می‏خندید. ولی در کار سینما خیلی سیمای جدی، سرد و یخی داشت. از طرف دیگر همان‏طور که شما اشاره کردید، آدمی فوق‏العاده حساس بود.

در پایان می‏خواستم به نکته‏ای اشاره کنم و آن این که قرار بود آقای شهیدثالث و آقای کیارستمی فیلمی را به‏طورمشترک با هم کار کنند. در همان سال‌ها آقای کیارستمی سناریویی فوق‏العاده به نام «عشق و دیوار» در رابطه با فروریختن دیوار برلین، نوشته بود. یکی از شخصیت‏های اصلی این فیلم را قرار بود آقای سهراب شهیدثالث بازی کند. چرا که اصلاً فیلم راجع به ایشان بود.

این کار مدت‏ها طول کشید و متأسفانه به نتیجه نرسید. ولی من مطمئن هستم که اگر این فیلم ساخته شده بود، در نتیجه‌ی همکاری این دو باهم، یکی از درخشان‏ترین و مدرن‏ترین فیلم‏های امروز دنیا می‏شد. به‏ویژه این که آقای کیارستمی نیز یکی از بزرگ‏ترین و مهم‏ترین فیلمسازان ایران در سطح بین‏المللی است.

آیا می‏دانید چرا این فیلم به نتیجه نرسید و به مرحله‏ی تولید نرسید؟

کمی طول کشید و کمی هم صحبت‏های گوناگونی مطرح بود. یک‌روز آقای شهیدثالث قبول می‏کرد، روز دیگر می‏گفت نه. روز بعد دوباره می‏گفت باشد و ... به همین دلیل خیلی طول کشید و آقای کیارستمی خودبه‏خود منصرف شد.