پهلوان زنده را عشق است

کتاب «دو کلمه حرف حساب» در سال ۱۳۶۹ منتشر شد. انتشار این کتاب توجه بسیاری از نویسندگان و منتقدین را متوجه خود کرد. از جمله نوشته‌های منتشر شده که این کتاب و نویسنده آن را بررسی کرده است، مقاله‌ای است که در دومین شماره مجله «ارغوان» چاپ شد.

این مقاله پس از انتشار یک بار نیز توسط روزنامه اطلاعات تجدید چاپ گشت. و بعد از آن در سالنامه ۱۳۷۰ گل آقا به زیور طبع آراسته شد. البته به نظر می‌رسد نبوی در این مقاله به بهانه انتشار کتاب دو کلمه حرف حساب سراغ شخصیت ادبی، اجتماعی و سیاسی گل آقا رفته و درباره ویژگی‌های شخصیتی او و ظرایف و آرایه‌های قلمی‌اش نوشته است.

بخش‌هایی از این مطلب را بخوانید. متن کامل مطلب، برای مطالعه علاقه‌مندان در سالنامه سال ۱۳۷۰ گل‌آقا محفوظ است.

«کیومرث صابری خالق شخصیت گل‌آقا و نویسنده ستون «دو کلمه حرف حساب» در روزنامه اطلاعات بی‌شک پدیده خاص فضای طنزنویسی امروز ایران است. وی که تا سال ۵۰ تحت عناوینی مانند «گردن شکسته» و «لوده» و اسامی دیگر در مجله‌ی توفیق ـ معتبرترین و تأثیرگذارترین نشریه طنز ایران می‌نوشت، در آثار پس از انقلاب خود به طنزنویسی «بی‌بدیل» بدل شد که نوشته‌های امروز او میزانی برای سنجش اوضاع اجتماعی پس از انقلاب است.

صابری در سن ۳۰ سالگی ستون «هشت روز هفته!» را در مجله توفیق می‌نوشت. کار او قابل توجه بود و به هر حال در زمره نویسندگان مهم توفیق به شمار می‌رفت. اما امروز، در پنجاه سالگی او قلمی پخته و مسلط دارد که به قول جلال مانند مار در لابه‌لای اتفاقات و حوادث سیاسی و اجتماعی حرکت می‌کند و به آنجا که باید نیش خود را می‌زند، نیشی شیرین و طناز که تمام ناظرین و خوانندگانش را می‌خنداند و نیش خورده‌ها را می‌سوزاند و می‌چزاند.

... در یک بررسی گذرا شاخصه‌های صابری را چنین ارزیابی می‌کنم.

۱- تسلط به ساختار و ایدئولوژی سیاسی جامعه امروز ایران

۲- شناخت دقیق و روشن روابط و مناسبات سیاسی کشور

۳- داشتن امکان حفظ تعادل در صحنه پشت صحنه سیاسی کشور، با توجه به این که کیومرث صابری شخصیتی اصول‌گرا دارد

۴- تسلط به فرهنگ اقشار مختلف جامعه و بالاخص شناخت دقیق و روشن طبقة متوسط ایران

۵- تسلط به شیوه‌های گونه‌گون طنز به خصوص داشتن سبکی خاص در نوشته‌ که به آثار او شخصیتی ویژه می‌دهد

۶- سلامت نفس در حیطه‌های خصوصی، رفتارهای اجتماعی و شاخصه‌های سیاسی

۷- شناخت دقیق حساسیت‌های سیاسی ـ اجتماعی ـ اقتصادی و فرهنگی

تمام این خصوصیات در یک موجود کوچک اندام و ظریف جمع آمده‌اند. گاه که او را در حال نوشتن می‌بینی ـ گاهی که فرصتی دست می‌دهد ـ قلم که در دست می‌گیرد، انگار که تمام حواسش متوقف می‌شود و کلمه‌ها که سر زیر می‌کنند از قلمش و در پس هر نوشتنی است که چیزی تازه و نو را می‌آفریند.

اما این‌ها در پی سال‌ها مداومت در نوشتن حاصل شده. کیومرث صابری حداقل شش سال است که به طور مداوم ـ روزانه ـ در اطلاعات می‌نویسد و در این مسیر هر روز حرفی تازه را در شکلی تازه باز می‌گوید و همین رمز بقای شخصیت اوست.

ویژگی‌های نثر و شیوه نگارش:

کیومرث صابری نویسنده‌ای تواناست. از معدود نویسندگانی است که چه در قالب طنز و چه در صورت جّد خوب می‌نویسد. قلمی چند کار کردی دارد. شعر می‌گوید. از ایجاز غیر مخل بهره می‌گیرد. نثر احساسی را به خوبی به کار می‌گیرد و در تمام این حالات می‌تواند بر گروه خوانندگان خود (طبقة متوسط) اثر بگذارد. نوشته‌های او اگر چه به قصد اثر گذاری بر عامه مردمان نوشته شده، اما عمدتاً بر روشنفکران طبقه متوسط اثر می‌گذارد، اگر چه نویسنده از این جماعت چندان دل خوشی ندارد!

شیوه‌هایی که از نثر صابری دریافته‌ام چنین است:

۱- نفی بدیهیات (تجاهل العارف):

صابری در نوشته‌های خود به نفی بدیهیات سیاسی و اجتماعی می‌پردازد. بدیهیاتی نظیر کلیشه‌های روزمره و قواعد شناخته شده و موجود روز (بهترین شیوه ۱۲.۲.۶۶ صحیح! ـ ۳.۳.۶۵)

۲- قضیه‌سازی:

گل‌آقا از طریق به کارگیری ذهن و درگیرکردن خواننده در صغری و کبرای مسائل سیاسی و اجتماعی فرد را درگیر مسائل و مبهمات معمول می‌کند و و ذهن را به کار می‌اندازد. وی قضیه‌سازی را از طریق حاشیه‌نویسی و یا کنار هم گذاشتن اخبار نیز انجام می‌دهد.

۳- استفاده از روش‌های گوناگون:

گل‌آقا از روش خاص و ثابت و واحدی در بیان استفاده نمی‌کند. لذا خواننده گل‌آقا می‌تواند به راحتی و برای همیشه به مجموعه متنوعی از نوشته‌های گل‌آقا مربوط می‌شود.

۴- استفاده از ادبیات مغشوش ـ و احتمالاً رایج در رسانه‌ها گروهی ـ از شیوه‌های مهم «گل‌آقا»ست. غلط نویسی، استفاده از ترکیبات مغشوش عربی (تکلیف مالایطاق، کسرالله عنقهم...) از این دست است که بازتابی است از تأثیر عربی نویسی متون مذهبی در بخشنامه‌های اداری!

۵- دیالوگ منفی:

از شیوه‌های دیگر مورد استفاده در گل‌آقا استفاده از دیالوگ‌هایی است که نقش منفی دارند ـ یا تأثیر معکوس می‌گذارند ـ اثر این نوع دیالوگ‌ها به تمسخر گرفتن کلیشه‌های روز است (ر. ک.«من ضد انقلاب نشده‌ام»). برای نمونه به مارک ‌زدنهای سیاسی گل‌آقا به خودش یا دیگر شخصیت‌های دو کلمه حرف حساب می‌توان اشاره کرد.

تکلمه:
... صابری در خدمت به آرمان مردم است و همین آرمانگرایی و اصول‌گرایی اوست که تکلیف او را با مسائل روشن می‌کند. دلی دردمند دارد، اما دردها را در خود فرو می‌دهد و در میان گریه می‌خندد.

مردم گل‌آقا را علیرغم توطئه سکوت «بده بستان» کاران مطبوعاتی دوست دارند و گوشه‌گیری و انزوای او را دوست‌تر. اما علی‌رغم تقلید بی‌رویه و انبوه طنزنویسان روزنامه‌ها هیچ‌کدام نتوانسته‌اند جای او را در دلها بگیرند. صابری «آن»‌ی دارد که تا در دل نداشته باشی سخن از دلت بر نمی‌آید ولاجرم بر دل نمی‌نشیند.

می‌خواستم او را به دهخدا تشبیه کنم، اما می‌بینم که «صابری» همان «صابری» است، بی کم و کاست. به کسی مانند نیست. اگر چه ما مرده‌ها را دوست داریم و همواره گمان‌مان بر آن است که مرده‌ها شریف‌تر و بهتر از زنده‌ها هستند و زنده‌ها حتماً به این دلیل که زنده‌اند ـ و فقط به این دلیل ـ لابد باجی به عزرائیل داده‌اند! اما من این حرفها سرم نمی‌شود.»

پهلوان زنده را عشق است
دمش گرم و سرش خوش باد