برنامه رادیویی خاک

چه فرقی‌ست میان رازپوشی و کشف اسرار؟

حسین نوش‌آذر: ما آن‌قدر گرفتاری‌هامان زیاد است که شاید فرصت نمی‌کنیم به دیده‌ها و شنیده‌هامان فکر کنیم و آن اندیشه‌ها را در متنی ادبی بازتاب دهیم. در فضای تبعیدی، «تنهایی» و «گم‌شدگی» مهم‌ترین درونمایه‌ی چنین تأملاتی است. برنامه‌ی رادیویی این هفته‌ی خاک اختصاص دارد به دو داستان‌واره، یا قطعه‌ی ادبی از شکوفه تقی، نویسنده، شاعر و مردم‌شناس مقیم سوئد که پیش از این نیز آثاری از او در دفتر خاک منتشر شده است.

میان ویرانی و رستگاری پلی نیست

حسین نوش‌آذر: در این عصر قلم‌آشوب هستند شاعران نخبه‌ای که هنوز کتابی از اشعارشان فراهم نکرده‌اند و با وجود آن‌که مجموعه‌ای در دست ندارند، اما شعر آنان بی‌نظیر است. بابک مینا در دنیای اشعارش با زبان‌آوری‌های نخبه‌پسند و با آوردن تعابیر دشوار و نامفهوم خواننده را مغلوب نمی‌کند. او به سادگی و با تصاویری بسیار واضح نگاهش به جهان را مقابل دیدگان ما قرار می‌دهد. نگاهی داریم به دنیای شعری بابک مینا و گزیده‌شعرهایی از او را با صدای شاعر می‌شنویم.

اروتیسم ایرانی

حسین نوش‌آذر: مسجد جامع نوشته‌ی سعید طباطبایی یک داستان تمام‌عیار اروتیک ایرانی است؛ رفلکسیون‌های ذهنی مردی‌ست که پس از هم‌آغوش شدن با یارش، ذهنش از تن معشوق، کم کم می‌رود پی طبیعت جسم زن و از آنجا به‌‌آرامی به رواق‌های مسجد اصفهان می‌رسد که در پایان ما را برساند به پیرمردی که به تنهایی در صحن مسجد قدم می‌زند. در نخستین داستان‌خوانی برنامه‌ی رادیویی خاک، به داستان کوتاه «مسجد جامع» با صدای سعید طباطبایی گوش می‌دهیم.

آیا غلام‌حسین ساعدی به‌هدر رفت؟

حسین نوش‌آذر: در زمانه‌ای که غلام‌حسین ساعدی زندگی می‌کرد، هنوز گروه قابل تأملی از نویسندگان ایران به خودخواهی و فرهنگ آپارتمانی مبتلا نشده بودند. این درست است که در جامعه‌ی اختناق‌زده‌ی آن زمان نگاه ایدئولوژیک غالب بود، اما هنوز مبانی قابل اتکایی وجود داشت. برای مثال کسی در مفهوم عدالت اجتماعی تردید نداشت، مرز بین خوب و بد هنوز کاملاً مخدوش نشده بود و زبان فارسی چارچوب‌های مشخص داشت.

آخرین دانای کل در ادبیات جهان

حسین نوش‌آذر: روس‌ها اعتقاد دارند که تولستوی بزرگ‌ترین نویسنده‌ی روسیه است و در همان حال از پوشکین، داستایوفسکی و گوگول هم به‌عنوان بزرگ‌ترین نویسندگان روسیه یاد می‌کنند. تردیدی نیست که این یکی از ویژگی‌های دنیای ادبیات و هنر است که «بزرگی» مفهومی تعریف‌ناپذیر و سخت شکننده دارد. در عصر پیشامدرن از یک حدی به بعد هر کس می‌توانست بزرگ‌ترین نویسنده‌ی کشورش باشد. تولستوی اما آن‌قدر زندگی کرد که آغاز مدرنیته و سیادت رسانه‌ها در عصر مدرن را به چشم ببیند.

از شور و شر نوشتن و عشق به جایزه

حسین نوش‌آذر: ما همه به‌یاد داریم که معاونت فرهنگی وزارت ارشاد در زمان محسن پرویز، بنیاد گلشیری را به‌همدستی با بیگانه متهم کرده بود و به این بهانه تلاش داشت فعالیت بنیاد را متوقف و آن را غیرقانونی اعلام کند. با توجه به این پیش‌زمینه‌های سیاسی و محدودیت‌ها در ایران، این پرسش پیش می‌آید که تا چه اندازه می‌توانیم از عملکرد نهادهای مستقل انتقاد کنیم، بدون آنکه این انتقادها در جهت سیاست‌های سلبی و ویرانگر دولت قرار گیرد؟

در جستجوی زبان پاک

حسین نوش‌آذر: عمل سیاسی پازولینی در زبان اتفاق می‌افتد. او در سال‌هایی که آلمانی‌ها و ایتالیایی‌ها تلاش می‌کردند با بازنگری در تاریخ، کثافت فاشیسم را از دامن خود پاک کنند، به جستجوی زبانی بود که از مفاهیم پدرسالارانه و از فاشیسم پاک باشد. برای همین او که با مادرش پیوندی تنگاتنگ داشت، زبان و لهجه‌ی فیولانی مادرش را ملاک قرار داد. او می‌خواست از زبان مادرش نوعی زبان بهشتی و پاک، زبانی که یکسر به کار بیان کردن عواطف عاشقانه بیاید بسازد.

گامی دیگر به‌سوی انحطاط

حسین نوش‌آذر: نویسنده اگر حاکمیت‌گریز نباشد، نویسنده نیست؛ اعلامیه‌نویس و بیانیه‌نویس هم حتی نیست. او یک موجود اخته شده، افسرده و ناراحت است؛ توابی است که شهامتش را از او گرفته‌اند، و در مقابل، چیزی برای او فراهم کرده‌اند در حد مسکن مناسب یا بیمه درمان و در همان حال غرورش و قلمش را از او گرفته‌اند. اگر از نویسنده‌ای غرورش را بگیری، قلم او را ناتوان کرده‌ای. بی‌جهت نیست که در این چند سال گذشته، محور مناسبات ما را بر تحقیر یکدیگر قرار داده‌اند.

شعری که در کلام و قصه اتفاق می‌افتد

حسین نوش‌آذر: سهند آقایی نخستین اشعارش را در ماهنامه‌ی کارنامه انتشار داد. اولین دفتر شعرش را نشر ثالث سه سال پیش با نام «شبان سرزمین‌های زخم» در تهران منتشر کرد و دومین کتاب شعرش چندی پیش با نام «عبدالقادری از جنگل آمده بود» در تهران منتشر شد و مورد توجه قرار گرفت. دویست و نود و یکمین نشست هفته کانون ادبیات ایران به این کتاب اختصاص داشت. در این نشست شیوا ارسطویی و علی مسعود نیا درباره‌ی این کتاب بحث کردند.

در ستایش تن‌کامی و لذت‌خواهی

حسین نوش‌آذر: هفته‌ی گذشته، هفته‌ی جوایز ادبی نوبل بود. امسال دو قاره‌ی آفریقا و آمریکا بر سر نوبل ادبی با هم رقابت داشتند و سرانجام برخلاف همه‌ی پیشگویی‌های رسانه‌ها که حدس می‌زدند نوبل ادبی از آن کورمک مک‌کارتی، نویسنده‌ی آمریکایی شود، مهم‌ترین جایزه‌ی ادبی جهان به ماریو وارگاس یوسا، نویسنده‌ی اسپانیایی‌زبان پرویی و به آمریکای لاتین تعلق گرفت. برنامه‌ی رادیویی این هفته‌ی خاک به «ستایش نامادری» نوشته‌ی ماریو وارگاس یوسا اختصاص دارد.

آن نخستین آموزگار بزرگ ایران

بهترین شاگرد، حکم معاون آخوند را داشت و به او خلیفه می‌گفتند. یکی از وظایف خلیفه تنبه دانش‌آموزان بود. جبار باغچه‌بان در چنین شرایطی روش‌های نو آموزشی را به ایران آورد. هفته‌ی گذشته مصادف بود با روز جهانی ناشنوایان. به این مناسبت خانم ماریا صبای مقدم برنامه‌ای تهیه کرده در بزرگداشت جبار باغچه‌بان، آورنده‌ی شیوه‌های نو آموزشی و بنیانگذار آموزش ناشنوایان در ایران. برنامه‌ی رادیویی این هفته‌ی خاک به این مناسبت به جبار باغچه‌بان اختصاص دارد.

کشتن خود روی مصرع آخر

حسین نوش‌آذر: مجموعه شعر تازه سید مهدی موسوی که همزمان با نمایشگاه کتاب تهران تحت عنوان «پرنده کوچولو، نه پرنده بود، نه کوچولو» توسط انتشارات سخن‌گستر در تهران منتشر شد، نمونه‌ی کاملی از غزل پست مدرن ایران در همنشینی با تصویر است. اشعار سید مهدی موسوی سرشار از لحظه‌های عاطفی، برانگیزاننده و در همان حال بسیار صمیمی است.

وقتی سوسک‌ها عاشق می‌شوند

حسین نوش‌آذر: یک مرد لبنانی که در جنگ‌های داخلی لبنان از نظر روحی آسیب دیده در مونترآل ِ کانادا، تحت درمان است. این مرد در اثر آزارها و خشونت‌های جنگ در آستانه‌ی جنون قرار دارد، آن‌قدر که حتی به توهم‌های تصویری مبتلا شده و گاهی اوقات خودش را به شکل یک سوسک می‌بیند. یعنی واقعاً خیال می‌کند و حتی اطمینان دارد که سوسک شده است. او در این شرایط مثل یک سوسک فکر می‌کند و مثل یک سوسک دنیا را می‌بیند.

روایت انسان‌های آسیب‌دیده از جنگ

حسین نوش‌آذر: جنگ هشت ساله نوعی از ادبیات داستانی را پدید آورد که در ایران به ادبیات دفاع مقدس معروف شد با نویسندگانی که به نویسندگان اسلامی‌نویس اشتهار پیدا کردند.نگاه اسلامی‌نویسان به جنگ، نگاهی‌ست حماسی و ادبیاتی که پدید آوردند، از قلمرو ادبیات تبلیغی می‌آید. اما نویسندگان مستقل هم داستان‌هایی درباره‌ی جنگ نوشتند. روایت نویسندگان دولتی روایت پیروزی و اتحاد و روایت دیگری روایت شکست و انشقاق است.

خواب و دفاع مقدس

خواب و تعبیر خواب از موضوعات مهم ادبیات عرفانی ایران است. آنچه که در ادبیات قدیم ایران بارها تکرار شده بود اما از مشروطه تا انقلاب ضدسلطنتی ۵۷ در ادبیات معاصر ایران جایی نداشت، در زمان جنگ در بسیاری از داستان‌‌های دفاع مقدس به یک مضمون عمده تبدیل شد. برنامه‌ی این هفته‌ی خاک به مناسبت آغاز هفته‌ی دفاع مقدس به «خواب» در داستان‌های «دفاع مقدس» اختصاص دارد.

مشروعیت‌باختگی حکومت مذهبی در نون‌القلم

حسین نوش‌آذر: آل احمد به بازنگری گذشته که اتفاقاً از گفتمان‌های امروز روشنفکری ایران است، اعتقاد داشت. او می‌نویسد: «شکست جبهه ملی و برد کمپانی‌ها سکوت اجباری مجددی پیش آورد که فرصتی بود برای به جد در خویشتن نگریستن و به جستجوی علت آن شکست ها به پیرامون خویش دقیق شدن.» از طرف دیگر آل‌احمد تحت تأثیر سارتر آزادی را در توانایی درگیر شدن با عمل برای ساختن آینده می‌دید و ازین لحاظ با بنیانگذاران نهضت چریکی همسو بود.

در شهر افسانه و فقر و آماس

«مصطفی شعاعیان و رومانتیسم انقلابی» اثری است پژوهشی درباره‌ی مصطفی شعاعیان بنیان‌گذار «جبهه‌ی دموکراتیک خلق» و «جبهه‌ی آزادیبخش مردم ایران» که به تازگی توسط نشر باران در سوئد منتشر شده است. این کتاب را انوش صالحی نوشته است. برنامه‌ی رادیویی این هفته‌ی خاک به کتاب «مصطفی شعاعیان و رومانتیسم انقلابی» نوشته‌ی انوش صالحی اختصاص دارد.

سرما و بی‌پناهی انسان در شعر اخوان ثالث

حسین نوش‌آذر: مهدی اخوان ثالث با تخلص م. امید از بزرگترین شاعران معاصر ایران پس از نیماست. مهدی اخوان توانست با اشعاری مانند «زمستان» و «باغ بی‌برگی» یأسی که جامعه‌ی ایران را بعد از کودتای ۲۸ مرداد و سرکوب نهضت ملی دربرگرفته بود، به بهترین وجهی بیان کند. البته این به آن معنی نیست که اشعار اخوان همه اشعار سیاسی و اجتماعی اند. اخوان غزلیات شخصی و بسیار شخصی و گاهی طنزآمیز نیز سروده است.

این سکته‌ی لامصب

حسین نوش‌آذر: اکبر ذوالقرنین، شاعر و ترانه‌سرای همدانی اکنون سالیان دراز است که در تبعید، در استکهلم، پایتخت سوئد زندگی می‌کند. او چندی پیش به سکته‌ی مغزی مبتلا شد و با این حال توانست شعرش را از این مصیبت نجات دهد. دفتر بعدی اشعار اکبر ذوالقرنین زیر عنوان «این سکته‌ی سگ مذهب» به زودی توسط نشر باران منتشر خواهد شد. برنامه‌ی رادیویی این هفته‌ی خاک به اکبر ذوالقرنین و شعرخوانی او اختصاص دارد.

شعر تجربی یا شعر تخریبی؟

حسین نوش‌آذر: ارنست یندل، شاعر اطریشی که ۱۰سال پیش در چنین روزی درگذشت، مهم‌ترین نماینده‌ی شعر تجربی در کشورهای آلمانی‌زبان است. یندل اشعارش را تحت تأثیر دادائیسم و شعر تحلیلی پدید آورد. شعر او نمونه‌ی کاملی از شعرهای شنیداری است. برای همین یندل اصرار داشت که اشعارش را خودش بخواند. برنامه‌ی رادیویی این هفته‌ی خاک به مناسبت دهمین سالگرد درگذشت ارنست یندل به شعر ارنست یندل و شعر تجربی اختصاص دارد.