سرما و بی‌پناهی انسان در شعر اخوان ثالث

حسین نوش‌آذر

مهدی اخوان ثالث با تخلص م. امید از بزرگترین شاعران معاصر ایران پس از نیماست. مهدی اخوان توانست با اشعاری مانند «زمستان» و «باغ بی‌برگی» یأسی که جامعه‌ی ایران را بعد از کودتای ۲۸ مرداد و سرکوب نهضت ملی دربرگرفته بود، به بهترین وجهی بیان کند.

البته این به آن معنی نیست که اشعار اخوان همه اشعار سیاسی و اجتماعی اند. اخوان غزلیات شخصی و بسیار شخصی و گاهی طنزآمیز نیز سروده است. این غزلیات در مجموعه‌ی «ارغنون» منتشر شده و پاره‌ای از آنها در کتابچه‌ای به یادماندنی که گزیده‌‌ای از بهترین اشعار او را دربردارد، چاپ شده است.

چهارم شهریور ماه بیستمین سالگرد درگذشت مهدی اخوان ثالث بود. به این مناسبت برنامه‌ی رادیویی این هفته به اخوان و شعر زمستان او اختصاص دارد.

در دوران استبداد نظامی پس از کودتا شاعران ما به نمادگرایی روی آوردند. در شعر آنها مفاهیمی مانند «شب» و «سرما»، «روشنی» و «گرما» در یک معنای کنایی و سیاسی به کار گرفته شد. این گروه از شاعران از یک طرف بعد از سرخوردگی از کودتا، ناامید بودند و از طرف دیگر می‌بایست به آینده‌ای روشن‌تر امیدوار باشند. امید و نومیدی از مهم‌ترین مشخصات اشعاری است که در آن فضای یأس و سرخوردگی سروده شده است.

اصولاً در فرهنگ ایران نگرش دوبنی، یعنی تقابل اهورا و اهریمن، روشنی و تاریکی، خوب و بد ریشه‌ی طولانی دارد. در شعر اخوان هم شبِ سرمازده به شکل هراس‌انگیزی تصویر می‌شود و در برابر روشنایی قرار می‌گیرد. در «سگ‌ها و گرگ‌ها» شعر دیگری از اخوان که در سال ۱۳۳۰ یعنی دو سال پیش از کودتا سروده شده، «شب»، توفانی و سرد و زمستانی است و برف می‌بارد و «زمستان» یادآور مرگ و نیستی و بدبختی و بی‌پناهی است. از آن طرف، در چنین طبیعت ستمگری، سگ‌ها و گرگ‌های گرسنه قصد جان آدمیان را کرده‌اند و این جدال تا دم مرگ ادامه پیدا می‌کند.

زمستان فقط در فرهنگ ماست که تا این حد سیاه جلوه می‌کند. زمستان فقط در ناخودآگاه جمعی ماست که نمایانگر بی‌پناهی و انجماد و مرگ است. در فرهنگ مسیحی زمستان یعنی جشن کریسمس. یعنی هنگامی که اعضاء خانواده دور هم جمع می‌شوند. زمستان در فرهنگ مسیحی رمانتیک و شاعرانه و دلگرم‌کننده است. مفهوم زمستان در فرهنگ مسیحی را برای مثال می‌شود در نقاشی‌های به یادماندنی پیر بروژل دید. در حالی که در شعر اخوان، برف و شب نماد خاموشی و تاریکی و بی‌پناهی انسان است.

در سال ۱۳۶۸ اخوان یادداشتی در یکی از شماره‌های ماهنامه‌ی آدینه منتشر کرد و در آن یادداشت نوشت که حتی پول ندارد یک خودکار بیک بخرد. برای همین هم کم‌کار است. در آن روزها اخوان را به دلایل سیاسی، بدون حقوق بازنشستگی از کار بیکار کرده بودند.

اخوان به دعوت علاقمندانش به خارج از ایران آمد. در شهر کلن شعرخوانی داشت. آن شب بیش از هزار نفر در شعرخوانی او شرکت کردند. مدتی هم مهمان ِ دوست دیرینه‌اش، ابراهیم گلستان بود. بعد از بازگشت به ایران، در چنین روزی، پیش از فرارسیدن پاییز درگذشت.

مرگ همیشه در زمستان فرانمی‌رسد.