وضعیت دشوار روزنامه‌نگاران گریخته از ایران

حسین علوی

فشار و اعمال محدودیت علیه روزنامه نگاران در ایران ادامه دارد. نه فقط بیش از ۵۰ روزنامه‌نگار به احکام زندان دراز مدت محکوم شده و یا همچنان بلاتکلیف در بازداشت بسر می برند، بلکه خیل روزنامه نگارانی که به اجبار از ایران گریخته‌اند نیز در کشورهای همسایه ایران وضع نامطلوبی دارند و حتی از آزار نیروهای امنیتی در خارج از مرزها نیز در امان نیستند.

رضا معینی مسئول بخش ایران گزارش‌گران بدون مرز در گفت‌وگو با زمانه به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد:

واقعیت این‌است که در اواخر تیرماه تعدادی از روزنامه‌نگارانی که تحت تعقیب قرار گرفته بودند، مجبور به ترک ایران شدند. به مرور زمان تعدادشان اضافه شد و در آبان‌ماه بیش از ۶۰ پرونده در مقابل ما قرار داشت. بنا به اطلاعاتی که ما داشتیم، همزمان و در سه رده بندی روزنامه‌نگاران، روزنامه‌نگاران آن‌لاین و وبلاگ‌نویسان، موج مهاجرت یا تبعید و ترک کشور آغاز شده بود.

این تعداد روزنامه‌نگار از ایران خارج شدند و در کشورهای مختلف همسایه حضور داشتند و حتی بعضی وقت‌ها در بعضی کشورهایی که ما فکرش را نمی‌کردیم بودند، از جمله در جریان درگیری‌های داخلی پاکستان، ما دو روزنامه نگار در بلوچستان داشتیم.

در هر صورت این روند همچنان ادامه دارد. در ایران طبق آخرین آماری‌ که ما داده‌ایم، نزدیک به ۱۲۰نفر بازداشت شدند، تعدادی آزاد شدند ولی هنوز بازداشت و آزادی متناوب روزنامه‌نگاران ادامه دارد. در یک کلام سرکوب هنوز به پایان نرسیده است. در هر صورت حق مسافرت و حق انتخاب محل زندگی از جمله حقوق بشر است. اما این تعداد که آمدند بیرون، تبعیدیان هستند، یعنی روزنامه‌نگارانی هستند که نمی‌توانستند کارشان را در ایران انجام بدهند و تحت تعقیب بودند.

بعد از خروج اجباری روزنامه‌نگاران از ایران، مرحله‌ی پذیرش آن‌ها در کشور ثالث به ویژه در اروپا مطرح می شود. گزارشگران بدون مرز با توجه به این‌که در این زمینه پوششی بین المللی و وسیع‌تر از ایران دارد، تا کنون چه امکاناتی داشته و با چه موانعی رو‌به‌رو بوده است؟

ببینید این مسئله ای خیلی جدی هست و تا کنون بحثی در این رابطه در رسانه‌های ما انجام نشده است. من اگر بخواهم به طور مشخص بگویم، سازمان گزارشگران بدون مرز، سازمان دفاع از آزادی مطبوعات در جهان و دفاع از روزنامه‌نگارانی است که برای ابراز آزادانه‌ی نظرشان یا فعالیت‌های مطبوعاتی‌شان به زندان می‌افتند.

اگر مجموعه‌ای از وظایفمان را بخواهم تعریف کنم، کمک معنوی به روزنامه‌نگارانی است که به دلیل فعالیت مطبوعاتی در سراسر جهان مجبور به ترک کشور می‌شوند. تا کنون هم رویه‌ی ما این بوده است.

مثلا روزنامه‌نگاری که از سومالی تحت فشار قرار گرفته و از کشور خارج شده است، توانسته‌ایم در رابطه با کمیساریای عالی پناهندگی، پس از تحقیق راجع به این‌که واقعا به دلیل فعالیت‌های مطبوعاتی از کشور خارج شده است، درباره او به کمیساریای عالی حقوق بشر تاییدیه بدهیم.

زمانی هم که احتیاج مالی وجود داشته است و در حد وسع خودمان توانسته ایم، کمک‌های خیلی جزیی هم انجام داده‌ایم. باید تاکید کنم که در این رابطه سازمان گزارشگران بدون مرز هیچ منبع و امکان مالی ندارد. ما در سال ۳ آلبوم تولید می‌کنیم، بیشترین درآمد ما از این سه آلبوم و حق عضویتی است که به ما می‌دهند.

گزارشگران بدون مرز از هیچ منبع دولتی پول نمی‌گیرد. بودجه‌ی ما روی سایتمان هست و به طور مشخص می‌تواند بررسی شود. بنابراین یک مشکل عمده‌ی ما در کمک به روزنامه‌نگاران نداشتن پول بوده است. به همین خاطر در آبان‌ماه گزارشگران، فراخوانی را برای همیاری با روزنامه‌نگاران تبعیدی از ایران منتشر کرد.

رضا معینی، عکس از نیک آهنگ کوثر / زمانه

روزنامه‌نگاران ایرانی اگر چه در سراسر کشور‌های همسایه پخش شده اند، ولی به شکل مشخص، تابع نظم پناهندگی در سراسر جهان هستند. یعنی گزارشگران حقوق بشر و هیچ‌کدام از سازمان‌های مدافع حقوق بشر، مسئولیت اصلی را در این رابطه نداشتند، ندارند و نخواهند داشت.

آیا برای حمایت از روزنامه نگاران، نهاد‌های بین‌المللی دیگری همراه گزارشگران بدون مرز این کار را انجام می‌دهند و همکاری بین این نهادها وجود دارد؟

بله، تا جایی که امکان داشتیم با برخی نهاد‌ها مثل کمیته‌ی بین المللی حمایت از روزنامه‌نگاران، همکاری‌های نزدیکی داریم و بخشی از کمک‌های مشخص را از این طریق با هم در اختیار روزنامه‌نگاران قرار می‌دهیم.

در ارتباط با پناهنده‌پذیری به ویژه در کشور‌های اروپایی، تا کنون چه کشورهایی بیشتر کمک کرده‌اند و امکاناتی را فراهم کرده‌اند؟

واقعیت این است که کشور‌های امضا کننده‌ی کنوانسیون مربوط به پناهندگی ژنو، خودشان راسا اقدام به بررسی پرونده‌ی پناهنده می‌کنند و پرونده را می‌پذیرند. کشورهای غیر امضا کننده‌ی کنوانسیون ژنو و حتی کشور‌هایی که امضا کرده‌اند اما پناهنده‌پذیر نیستند، مثل ترکیه، پاکستان، عراق و دیگر کشور‌ها، دفتر کمیساریای عالی پناهندگان در آن‌جا هست. این دفتر مسئول رسیدگی به امور پناهندگان است.

اگر این دفتر در مرحله اول به روزنامه‌نگاران پناهندگی دهد، مرجله‌ی بعدی ثبت‌نام برای کشور ثالث است. یعنی کشور‌هایی که سهمیه‌ی پناهندگی دارند آن‌جا مراجعه می‌کنند و بنا به لیستی که خود کمیساریای عالی پناهدگی دارد، پناهندگان را می‌پذیرند و می‌برند.

آیا پذیرش از طرف این کشورها هر ساله و طبق روال معینی هست و در این زمینه تعهدی به سازمان ملل یا نهاد بین المللی دیگری دارند؟

این کشور‌ها با کمیساریای عالی پناهندگی قرارداد دارند و به صورت دوره‌ای پناهده می‌پذیرند. بعضی کشور‌ها هم به صورت مستقیم می‌پذیرند. در این سال‌ها روزنامه‌نگاران زیادی از سراسر جهان بودند که به آن‌جا آمدند و این مراحل را طی کردند. متاسفانه به دلیل این‌که تعداد پناهندگان به ویژه در ترکیه زیاد است، طی این مراحل طولانی است. من روزنامه‌نگارانی را از افغانستان، کردستان و ایران می‌شناسم که در حدود ۲ سال این‌جا منتظر بودند تا نوبتشان برسد و بعد به کشور ثالث منتقل شده‌اند.

آیا این کشور‌های ثالث، از طریق اقدامات گزارشگران بدون مرز، توجه ویژه به شرایط کنونی ایران، بویژه در ارتباط با رویدادهای پس از انتخابات، دارند؟

آن‌چه که برای ما مهم بود، نه در مورد همه ولی در مورد بخشی از روزنامه‌نگاران این بود که در خطر بودند، یعنی به دلایل مختلفی تحت تعقیب قرار گرفته بودند و حتی در کشور‌های همسایه هم مورد آزار و اذیت قرار می‌گرفتند. به همین دلیل و با توجه به وضعیت کلی ایران، ما در همان شهریور ماه یک نامه برای ۲۷ کشور اروپایی، آمریکا، کانادا، استرالیا و چند کشور دیگر فرستادیم و در این نامه مسئله‌ای را به عنوان "ویزا برای آزادی" طرح کردیم.

ما ضمن احترام به کنوانسیون ژنو که به نظرمان کنوانسیونی برای پناهندگان و لازم و ضروری و غیر قابل نقض است و بر خلاف آن‌چه که در بسیاری کشور‌های غربی نیروهای خاصی یعنی نیروهای شبه فاشیستی و راست، در تلاشند که این کنوانسیون را از بین ببرند، ما با احترام به این کنوانسیون، به این کشورها توصیه کردیم که ویزایی برای آزادی درست بشود تا به برخی از روزنامه‌نگاران که در شرایط اضطراری هستند این ویزا را بدهیم.

بعضی از این کشور‌ها به ما صریحا پاسخ منفی دادند و گفتند که ما بوسیله کمیساریای عالی پناهندگی سهمیه داریم و از سهمیه‌ای که طی همان روند همیشگی اجرا می‌شود، پناهنده می‌پذیریم.

بعضی دیگر از کشورها کمک کردند و پذیرفتند، حتی بدون این‌که رسما به ما بگویند و ما همان زمان از تعداد لیستی که داشتیم، حدودا ۶۰ نفر را به همین کشور‌ها معرفی کردیم.

شما اشاره کردید که روزنامه‌نگاران خارج شده از ایران، در کشور‌های همسایه هم مورد پیگرد یا آزار واذیت بوده‌اند، منظورتان مشخصا از طرف دولت ایران است؟

بخشا می‌توانیم بگوییم بله، زیرا در این رابطه تحقیقات مشخصی نکرده‌ایم، اما به گفته‌ی بخشی از این خبرنگاران، بله از طرف دولت ایران یا برخی هواداران دولت ایران، در کشورهای همسایه اقداماتی علیه پناهندگان و به شکل عمومی علیه این روزنامه‌نگاران شده بود.

البته خیلی مشخص بگویم که تعداد بسیار محدودی بودند، ولی این تقاضا را در هر صورت دادیم که بعضی از کشورها با آن موافقت کردند و بعضی نکردند و حتی به ما تذکر دادند که ما سازمان مدافع حقوق بشریم و در این رابطه نباید استثنا خاصی در رابطه با روزنامه‌نگاران و پناهندگان قائل شویم.

حتی برخی به ما گفتند شما حق ندارید در رابطه‌ی بین سازمان ملل و کمیساریای عالی پناهندگان دخالت کنید و نوعی درخواست این‌گونه و ارجحیت دادن پرونده‌ی عده‌ای بر عده‌ای دیگر را طرح کنید.

اگر بخواهیم وضعیت روزنامه نگاران گریخته از ایران را با دیگر کشورها مقایسه بکنیم، شما آن را چگونه می‌بینید؟

من اگر بخواهم خیلی مشخص بگویم، راستش حدیث و صحبت در مورد این کاری که ما انجام دادیم زیاد شده است، ولی گزارش کلی ما را ابتدا هیئت مدیره‌ی گزارشگران باید ببیند و تصویب کند و بعد منتشر کنیم. در این گزارش مشخص می‌شود که چه مقدار کمک شده است. اما واقعیت این است که روزنامه‌نگاران زیادی هم داریم که در شرایط بسیار بدتری به‌سر می‌برند.

در مقایسه با ایران؟

بله، ما در سومالی بیش از ۵۰ روزنامه‌نگار داریم که در وضعیت بسیار اسف‌بار و بدی به‌سر می‌برند، در وضعیتی که شاید دوستان پناهنده‌ای که در ترکیه، عراق یا حتی پاکستان و هند به سر می‌برند، اگر حضور داشتند و می‌دیدند، خودشان مقایسه می کردند.

یعنی زیر چادرها، تحت فشار و هر لحظه منتظر کشته شدن هستند. همچنین وضعیت بسیار اسفباری در سودان و اریتره است. ولی این یک مجموعه‌ی کلی هست که وضعیت نامساعد پناهندگان در سراسر جهان است و اگر هر سال آمار کمیساریای عالی پناهندگی را با امکاناتی که دارد ببینیم متوجه می شویم. سازمان های مدافع حقوق بشر به این وضعیت اعتراض کرده‌اند و ما نیز همچنان معترضیم، اما یک نکته را باید دید و آن این است که این سازمان‌ها در حد توان خودشان این کارها را می‌کنند.

می‌توانیم به سایت کمیساریای عالی پناهندگی نگاه کنیم و ببینیم که چه میزان در‌آمد دارد، اما نمی‌تواند به خیلی از پناهندگان حقوق ماهیانه بدهد.

در مجموع پناهندگی شرایط دشواری در سراسر جهان دارد و تنها برای ایرانیان نیست، این شرایط غیرقابل پذیرش است و باید تغییر کند. حتما باید برای تغییر آن تلاش کرد اما شرایطی عمومی است.