تولد دیگر «خاطره‌خوانی»

رضا دانشور

باید گفت، مدتی این مثنوی تعطیل شد و به اشتیاقِ صداها‌یی که از سوی شما آمد، تعطیل، تبدیل به تأخیر شد و تأخیر هم، خود مهلتی شد تا این تجربه، توان بگیرد و بختِ تولدی نو.

ممنون از همه‌ی کسانی که «خاطره‌خوانی» را ارزش‌گذاری، تشویق و راهنمایی کردند و با این کارشان نه تنها ما را دلگرم‌، بلکه موظف کردند برنامه را به شکل و شیوه‌ی بهتری ادامه بدهیم.

شاید به پیشنهاد شما جایزه‌ای هم نمادین و در خور توان رادیو به بهترین خاطره‌ها تعلق بگیرد. به امید این‌که خاطره‌ها برسد.

این پیشنهاد از همان اوایل شروع برنامه از سوی مدیریت برنامه آقای مهدی جامی مطرح شده بود و من خام‌اندیشانه فکر کرده بودم که انگیزه‌ی نوشتن باید چیزی والاتر از جایزه باشد.

حالا اعتراف می‌کنم که انگیزه‌ی والا‌، و لذت به دست آوردن جایزه‌ای، هر چند نمادین، مانع‌الجمع نیستند. امیدوارم بتوانیم این کار را انجام دهیم و خبر قطعی آن را به شما اعلام می‌کنیم.

در این صورت خاطره‌هایی که از همین لحظه به دست ما می‌رسند نامزد این جایزه خواهند بود. داوران جایزه هم حتی‌الامکان شنوندگان و نویسندگانِ خاطره‌ها خواهند بود،البته با معیارهایی که مشترکاً تعیین خواهیم کرد.

بخت و اقبال را چه دیدی! هیچ بعید نیست یکی از برندگان این جایزه‌ی کوچکِ خاطره‌خوانی، برنده‌ی آینده‌ی جایزه‌ی بزرگِ نوبل از آب در آید.

بسیاری از شاعران و نویسندگانی که در تب به دست آوردن این جایزه‌ی بزرگ می‌سوزند، نمی‌دانند، برای به‌دست آوردن جایزه‌ی نوبلِ ادبی‌، قبلاً باید تعداد‌ی جایزه‌‌ی کوچک و بعد جایزه‌های بزرگ‌تر را به دست آورد، تا به نوبل رسید.

فکر نکنید شوخی می‌کنم. برای رفتن به دور و درازترین مسافرت‌ها بالاخره باید سفر را از دمِ در خانه‌ی خودمان شروع کنیم.

همانطورکه فکر می‌کنم، باید خود نویسندگی را نیز از بیان تجربه‌های واقعی و شخصی شروع کرد. می‌خواهیم برنامه‌ی جدید خاطره‌خوانی را بر‌اساس اظهارنظرها و پیشنهادات شما، یعنی تجربه‌ی واقعی خودمان از برنامه‌های گذشته شروع کنیم.

بنابراین لازم است که مروری به انتقادات، نتیجه‌گیری‌ها، نکات مثبت و منفی که در اظهار نظرهای‌تان گوشزد کرده‌اید، بکنیم تا دست آخر یک جمع‌بندی برای برنامه‌های آینده به دست آوریم.

از اظهار محبت‌ها، تاییدها و تشویق‌ها یک‌بار دیگر تشکر می‌کنم و به جان حرف ‌و سخن‌ها، چه آن‌هایی که از طریق سایت رادیو آمده‌اند، چه گفته‌های تلفنی و یا ایمیل می‌پردازم.

قبل از هر چیز متوجه شدیم که برخلاف تردیدهای ما برنامه‌ی خاطره‌خوانی شنونده دارد و این شنونده‌ها حرف‌های زیادی برای گفتن دارند.

اول از همه سعی می‌کنم فشرده‌ای از این گفته‌ها را فهرست کنم. هدف عمده‌ی ارایه‌ی این برنامه در مرحله‌ی اول دو چیز بود:

یکی گشودن باب مکالمه با شنوندگان بر سر نکات فکری، سیاسی، اجتماعی و ادبی که متن خاطره‌ها طرح می‌کنند و این در راستای هدف کلی رادیو زمانه بود و به همین جهت از پیشنهاد من استقبال کردند.

هدف دیگر بر این باور استوار بود که یکی از مهم‌ترین قابلیت‌های رشد یک ملت، قدرت آن ملت در انتقال تجربه است.

لذا فروتنانه فکر می‌کردم برنامه‌ی خاطره‌خوانی می‌تواند تمرینی برای انتقال تجربه‌ها، مخصوصاً تجربه‌های فردی، باشد و از این راه احتمالاً خدمتی هم به نویسنده‌ی خاطره و هم به شنونده‌اش شده باشد.

ببنیم از نظر دوستان عزیزی که این زحمت را متقبل شده‌اند و نظرات خودشان را برای ما فرستاده‌اند، برنامه‌ی ما به چه هدف‌هایی نایل شده یا در حال نائل شدن است.

اکثر دوستان به لذت‌بخش بودن برنامه اشاره کرده‌اند، به قول «سیامک» مثل یک پاتوق به آن عادت کرده‌ و سرگرم‌کنندگی‌اش برای‌شان مهم بوده است.

برای تعدادی از دوستان، خاطره‌خوانی انگیزه‌ی نوشتن ایجاد کرده است و مشوق آن‌ها بود تا ترس‌شان را از نوشتن کنار بگذارند و بنویسند. «مجالی برای تمرین و آموزش نظم فکری و رشد ذهنی بوده است».

به قول آشتیانی: «چون ما عمدتاً به فرهنگ شفاهی معتاد‌یم» یا به قول بابک: «چون ننوشتن عادت ملی ما شده است» و این برنامه از این جهت می‌توانسته آموزنده باشد. مخصوصاً بعضی دوستان مقدمه‌های خاطره‌ها را از همین نظرِ نکات فنیِ نوشتن، مفید تشخیص داده‌اند.

برای کسانی یادآور خاطراتِ تلخ و شیرین خود آن‌ها بوده و این برنامه از جهت احساسی برای‌شان جالب بوده است. نظر دیگری از منظر جامعه‌شناسی، به خصوص جامعه‌شناسی ایرانی‌های خارج از کشور، خاطره‌خوانی را قابل توجه دانسته است.

«خاطره‌ها مجموعه‌ی جالب و مستندی از این برهه‌ی تاریخ‌مان را فراهم می‌کنند و می‌توانند منبعی برای تحقیق و مطالعه باشند».

نظر دیگر افزوده است‌: «خاطره‌ها می‌توانند انگیزه‌ی تفکر باشند از این جهت این برنامه را کاری زیربنایی» تشخیص داده‌است.

برای داوود بیدلی «خاطره‌خوانی عرضه فردیت و صدای درون افراد است و نوشتن خاطره به رشد و استحکام فردیت کمک می‌کند».

سرانجام دوستی خاطره‌نویسی و خاطره‌خوانی را «مبارزه با فراموشی» می‌داند، به قول دوست‌مان مهدی که در این باره عقیده دارد «ملت ما بی‌خاطره است و هزینه‌ی سنگین آن را هم پرداخته».

در همین زمینه بابک عقیده دارد: «تجربه‌های تلخِ شخصی، بخشی از تجربه‌ی همگانی است که با بازگو‌یی آن جامعه می‌تواند از کرختی و تنبلی به در آید و تکرار فاجعه هر چه بیشتر ناممکن شود».

سوال اینجاست که اگر این برنامه می‌تواند این همه موهبت داشته باشد پس چرا فرستادن خاطره‌ها کاهش پیدا کرد و علت این رکود چه بود؟

خانم مژده می‌گوید: «شاید به علت کمرنگ بودن لینک‌ها بود و کمتر کسی از این قسمت خبر داشت».

آقای فریبرز می‌گوید: «علت، طرز معرفی بد برنامه است و همین‌طور وقفه‌ای که برنامه‌های می ۱۹۶۸ انداخت».

آقای ایرج می‌گوید: «چون ما بزرگ شده در جامعه‌ی استبدادی هستیم، یاد نگرفته‌ایم در مسایل اجتماعی و دیالوگ‌های خصوصی نظر بدهیم».

آقای آشتیانی هم تقریباً نظری مشابه ایشان ارایه کرده است: »ما ایرانی‌ها عادت به نوشتن نداریم».

خانم کتایون می‌گوید: «‌فکر می‌کردم حتماً دیگران زیاد برای شما می‌فرستند و ممکن است اصلاً فرصت نکنید همه را بخوانید».

در همین راستا، دوست دیگری می‌گوید: «می‌ترسیدم نوشته‌ام در سطح قابلی نباشد، به همین دلیل می‌ترسیدم بفرستم».

خانم مریم می‌پرسند: «چرا هشدار ندادید که خاطره‌ها کم شده‌است؟». آقای بابک می‌گوید: «چون خاطره‌های ایرانی‌ها در ۳۰ سال اخیر کابوس است، نوشتن آن کار آسانی نیست».

جناب طاها بذری می‌گوید: «یکی از دلایلی که بسیاری از طرفداران برنامه اقدام به ارسال خاطره نمی‌کنند ترس از مقبول نبودن شیوه‌ی نوشتار ایشان است».

دوست‌مان هادی‌، خاطره‌های می ۶۸ را و این که مدتی صفحه‌ی خاطرات مشکل داشت، علت این مسأله می‌داند.

آقای الف- ح که مایل نبودند یادداشت مهربانانه‌شان در سایت منتشر شود ضمن این‌که خاطره‌خوانی را برنامه‌ای جالب و تازه یافته‌اند، چهار علت مهم را برای «اُفت» آن ذکر کردند که ناچارم برای پاسخ‌گویی‌، و دانستن نظر دیگران، در این موارد‌، به فشرده‌ای از این نظرات اشاره کنم:

الف‌) اغلب خاطره‌ها پر از فرهنگ غربی‌ و گاه توهین‌آمیز‌اند ـ رفتار‌های پرسوناژِ خاطره‌ و واژه‌ها ـ . ایشان به‌عنوان مثال خاطره‌ی آخری را مثال می‌زنند که «خاطره‌ی جواد» است. خاطره‌ی هفت‌سین را استثنائا بیشتر قابل قبول می‌دانند.

ب) بیشتر خاطره‌ها از ایرانیان خارج از کشور است و تعادلی بین داخل و خارج در این مورد نیست.

ج) بیشتر خاطره‌ها فضای تلخی دارند مخصوصاً به فضای داخل ایرانِ پس از انقلاب که می‌رسند، نکات مثبت را ترسیم نمی‌کنند.

د) نوع بیانِ مقدمه‌ها رسمی است و فرقی با نحوه‌ی قرائت متنِ خاطره ندارد و احساس صمیمیت را از بین می‌برد.

سعی می‌کنم تا جایی که می‌توانم پاسخ‌هایی به دوستان‌مان بدهم و بحث مفصل‌ش را برای برنامه‌های بعدی و در خلال آن‌ها بگذارم.

خانم کتایون بدانید از این به بعد همه‌ی نوشته‌های رسیده را با شوق مطالعه خواهیم کرد . مریم خانم عزیز حق با شماست، باید فرصت این کار را به خودمان می‌دادیم‌.

طاهای عزیز بفرستید و تردید نکنید. هادی گرامی، روزشمار می ۶۸ مطلب مستقلی بود و ربطی به خاطره‌خوانی نداشت. البته باید تفکیک وتفهیم می‌شد.

من هم فکر می‌کنم توقفی که در آن یک ماهه به سبب این برنامه پیش آمد در سرد شدن ماجرا دخیل بود. اما دوست عزیز جناب الف – ح ضمن سپاسگزاری از توجه و همراهی‌تان متاسفانه واقعاً منظورتان را از وجود رفتارهای ناپسند غربی در خاطره‌ها‌ درک نکردم.

در خاطره‌ی جواد که مثال زدید، رفتارهای ناپسندِ پرسوناژ جواد متاسفانه نه غربی است و نه شرقی‌، رفتار یک جوان محرومیت کشیده‌ی نیمه‌بیماری است که خوشبختانه بعد از چند سال تحصیل و تشکیل خانواده و صاحب فرزند و مکنت شدن، می‌بینیم مرد معقولی شده است که دیگر موقع حرف زدن داد نمی‌کشد و چشم‌اش دنبال این و آن نمی‌دود.

اگر مورد مشخص‌تر دیگری را مثال بزنید شاید روشن‌تر شود. در‌مورد استفاده از واژه‌ها به عقیده‌ی من واژ‌ها به خودی خود نه زشت‌اند و نه زیبا. بستگی دارد که آن‌ها را چگونه به کار ببریم.

به علاوه، واژه‌هایی که هر شخصی به کار می‌برد معرف شخصیت اوست و ما نمی‌توانیم در لحن و منش افراد دست ببریم. البته قبول دارم که در یک رسانه‌ی عمومی محدودیت‌هایی در بیان گوینده‌ای که مستقیم با مردم سخن می‌گوید وجود دارد.

اگر فکر می‌کنید تعادلی بین خاطرات مربوط به داخل یا خارج از ایران نیست باید بگویم که ما هم خیلی مشتاق هستیم هرچه بیشتر خاطره از هموطنان داخل داشته باشیم.

اکنون نه‌تنها هر چه از داخل بوده خوانده شده است بلکه به جهت اطلاع‌تان و در پاسخ بسیاری از حرف‌های‌تان می‌گویم به‌جز دو داستان که ربطی به خاطره نداشتند و اتفاقاً داستان‌های بدی هم نبودند کلیه‌ی دریافتی‌های ما همین‌هایی بوده که خوانده شده است.

ای‌کاش آن‌قدر خاطره آمده بود که می‌توانستیم انتخاب کنیم. ولی در آن صورت هم مبنای کار‌ از نظر من، امانت و بی‌طرفی است، نه جهت‌گیری سیاسی و نه ترجیح داخل و خارج، نه فضای مثبت و منفی و یا تلخ و شیرینی آن.

البته با شما موافق‌ام که نباید به کسی توهین شود و گمان نمی‌کنم تا‌کنون این اتفاق افتاده باشد. با شما موافق‌ام که بیشتر خاطرات مربوط به ایران تلخ است.

چندی پیش هم در مقدمه‌ی یکی از خاطرات مربوط به یک جوان ایرانی با تاسف به این مسأله اشاره کردم و همیشه هم چشم‌انتظار بوده و هستم که خاطره‌های شاد داشته باشیم و با خواندن آن به شادی بیافزاییم نه به غم.

شاید خود شما همت کنید یا دوستان‌تان را تشویق کنید که این کار را بکنند. من با کمال میل آن‌ها را خواهم خواند. پیشنهادهای دیگر شما دوستان را ضمن خاطره‌خوانی‌های آتی طرح خواهم کرد.