«چیزی را که باید، به‏وجود آورده‏ام»

شهزاده سمرفندی

شهرنوش پارسی‏پور، نویسنده‏ی نام‏آشنای ایرانی مقیم امریکا، هفته‏ی گذشته برنده‏ی نوزدهمین دوره‌ی جایزه‏ی ادبی «فرانیا» در سال ۲۰۱۰ شد.

به این بهانه‏، با این نویسنده که چندی پیش برای دریافت جایزه به شهر رم سفر کرده بود، گفت‏وگویی کرده‌ام.

دو کتاب من به زبان ایتالیایی ترجمه شده‏اند: «طوبی و معنای شب» و «زنان بدون مردان». همان‏طور که می‏دانید، خانم شیرین نشاط از کتاب «زنان بدون مردان»، فیلمی ساخته‏اند. این فیلم در سال گذشته در جشنواره‌ی ونیز، جایزه‏ی «شیر نقره‏ای»، یعنی جایزه‏ی دوم را دریافت کرد و در نتیجه خیلی معروف و در تمام ایتالیا به نمایش گذاشته شد. جمعیت قابل ملاحظه‏ای هم به دیدار فیلم رفت.

شهرنوش پارسی‏پور، برنده‌‏ی نوزدهمین دوره‌‌ی جایزه‏ی ادبی «فرانیا» در سال ۲۰۱۰

کتاب من «زنان بدون مردان» نیز چون به زبان ایتالیایی موجود بود، در کنار فیلم فروش رفت و عده‏ی بیش‌تری را متوجه آن کرد. این‏طور شد که کار خوبی به‏نظر دست‌اندرکاران جایزه‌ی فرانیا رسید و به آن جایزه دادند.

از زمانی که فیلم «زنان بدون مردان» روی صحنه آمده، سئوال‏ها و نکاتی هم پیرامون آن مطرح شده است. ازجمله این که می‏گویند فیلم با کتاب و آن‏چه شما نوشته‏اید، تفاوت‏هایی دارد. مسلماً آن‏چه نوشته‏اید باید به شما نزدیک‏تر باشد، اما وقتی به داستان فیلم توجه می‏کنید، چه چیزهایی برای‏تان مهم‌تر هستند؟ دوست داشتید فیلم همانی باشد که در کتاب نوشته‏اید یا فیلمنامه‌ی آن از نظر شما قابل قبول است؟

خانم نشاط، چهار یا پنج سال به نحو قابل ملاحظه‏ای روی ساخت این فیلم زحمت کشید. ساختن یک اثر سوررئالیستی مانند کتاب من، کار بسیار مشکلی بود و ایشان نهایت تلاشش را کرد که این کار را به‌خوبی انجام دهد؛ ولی خب کتاب من و فیلمی که ایشان ساخته‏اند، تفاوت‏های عمده‏ای با هم دارند.

یکی از تفاوت‏هایی که من دوست ندارم، مرگ زن روسپی است که در فیلم اتفاق می‏افتد. در کتاب من برعکس، زن زنده است و موقعیت خیلی خوبی پیدا می‌کند. این نکته‏ای است که مرا کمی اذیت می‏کند، اما در بقیه‏ی موارد، من برای فیلم نهایت تایید را دارم. چون به‏نظرم می‏آید که یک کار هنری بسیار زیبا انجام شده است. گیرم که به کار من شباهت نداشته باشد.

می‏شود گفت که فیلم اقتباسی از کتاب من است و نه نسخه‌ی سینمایی آن. فیلم «زنان بدون مردان» واقعاً فیلم خوبی شده است. یعنی نمی‏شود از زیبایی‏اش صرف‌نظر کرد. من تمام مدت در کنار شیرین نشاط بودم. البته در شکل‌گیری فیلمنامه، نقشی نداشتم، ولی در جریان پخش فیلم به همه گفته‏ام که واقعاً فیلم را تایید می‌کنم.

در این فیلم ما شما را به‌عنوان بازیگر نیز می‏بینیم و تاجایی که می‏دانم این نخستین نقش سینمایی شما است. ممکن است توضیح دهید بازی در نقش شخصیتی که خودتان او را آفریده‏اید، برای‌تان چه حسی داشت؟

آوردن بازیگر از ایران بسیار کار مشکلی بود. یعنی امکان نداشت. چون کتاب «زنان بدون مردان»، به شدت در ایران زیر انتقاد است و من به خاطر این کتاب دوبار به زندان رفته‏ام.

حتی وقتی فیلمبردار انتخاب کردند، او در آخرین لحظه اطلاع داد که نمی‏آید و خیلی برای کارگردان ما دردسر درست کرد. چون قرار بود کلید فیلم مثلاً پنج روز بعد زده شود و ناگهان فیلمبردار خبر داد که به دلایل امنیتی ترجیح می‏دهد که نیاید. بنابراین به زحمت رفتند و یک فیلمبردار اتریشی انتخاب کردند.

خانم نشاط بسیار علاقه‏مند بود که تمام کادر فیلم ایرانی باشند، ولی ممکن نشد. به‏هرحال بگذریم. او چون مشکل بازیگر داشت و در عین‏ حال به فکرش هم رسیده بود که بد نیست من هم در صحنه‌ای از فیلم بازی کنم، به من پیشنهاد داد که نقش خانم‌ رییس روسپی‏خانه را بازی کنم.

من هم با خودم فکر کردم: من که هیچ‏‌وقت بازیگر نبوده‏ام، ولی اگر کمکی به شیرین باشد، این کار را می‏کنم. در نتیجه پذیرفتم و در عمل هم بازی جوری درآمد که آنها خیلی راضی بودند و گفتند که نقشم را خوب بازی کرده‏ام.

به‏هرحال در سن شصت سالگی، با اجازه‏ی شما، برای اولین بار بازیگر شدم، ولی این کار را نمی‏خواهم ادامه بدهم. برای این‏که بازیگری به من نمی‏خورد عزیزم!

همان‏طور که خود خانم نشاط هم تایید کرده‏اند، بازی شما بسیار طبیعی و دلنشین از آب ‏درآمده است. نقش سنگینی هم بود. نقشی است که حتی خود بازیگرها هم به سادگی آماده به اجرای آن نیستند. شما همیشه در عرصه‏ی ادبیات از خودتان شجاعت به‏خرج داده‏اید و این‏بار در عرصه‏ی سینما چنین جلوه‌ای از خود نشان دادید.

از اینها گذشته اما، آیا در این مدت فرصتی داشته‏اید تا در رم گشتی بزنید و با فضای آن‏جا تاحدی آشنا شوید؟ دیگر این‏که ایتالیایی‏ها، شهرنوش پارسی‏پور بازیگر و نویسنده را که برای دریافت جایزه به کشور آنها سفر کرده بود، چگونه یافتند؟

ایتالیایی‏ها واقعاً مردم شاد و مهربانی هستند. از نظر مزاج روانی نیز خیلی شبیه ایرانی‏ها هستند. خیلی هم زیبا هستند. یعنی واقعاً ملت زیبایی هستند.

مثل ایرانی‏ها ...

مثل ایرانی‏ها، مثل همه‏ی مردم دنیا. ولی خب ایتالیایی‏ها همه‏‌چیزشان خیلی به‏چشم می‏خورد. اولین‌بار بود که به رم می‏رفتم. در مجموع در زندگی چهاربار، به مناسبت‏های مختلف به ایتالیا رفته‏ام، ولی همیشه در مدت‌زمان خیلی کوتاهی در آن‌جا بوده‏ام. این‏بار پنج روز در رم بودم. مردم آن‌جا را هم بسیار مهربان و خوب دیدم. در میان جمعیتی که جایزه را پخش می‏کردند، دوستانی پیدا کردم که به‏نظرم آمد واقعاً آدم‏های جالب و خوبی هستند.

فقط گرمای وحشتناک رم داشت مرا از پا درمی‏آورد. تابستان امسال خیلی گرم است. در مطبوعات ایتالیا نوشته بودند که در دومیلیون سال گذشته، چنین گرمایی وجود نداشته است.

البته نمی‏دانم آنها چگونه می‏توانند بفهمند که در دومیلیون سال گذشته، چنین گرمایی وجود نداشته، ولی واقعاً گرمای وحشتناکی بود. تا ۴۳درجه می‏رسید و من متأسفانه اغلب اوقات را در اتاق هتل و زیر کولر بودم. برای این‏که تحمل گرما برای من بسیار مشکل است.

به‏هرحال موفق شدم جاهایی از رم را ببینم. به کلیسای سن‏پترز رفتم که واقعاً زیباست. از کُلسیوم دیدار کردم.

این شهر خیلی زیباست. بافت تاریخی زمان قدیم و جدید باهم ترکیب شده و واقعاً زیباست. رومی‏ها و در کل ایتالیایی‏ها برخلاف ما ایرانی‏ها، آثار تاریخی‏شان را خیلی خوب حفظ کرده‏اند. تماشای آنها برای من به‏شدت جذاب و لذت‏بخش بودند.

این‌‏طور که به‏نظر می‏رسد، ایتالیایی‏ها نه تنها از آثار تاریخی خودشان خوب محافظت می‏کنند که از کارهای ادبی دیگر کشورها ازجمله ایران هم به‏خوبی قدردانی می‏کنند. به نظر شما چگونه است که جنین جایزه‌ای را از ایتالیایی‏ها و نه از ایرانی‏ها دریافت کردید؟

ما ایرانی‏ها نه، ولی دولت ایران گویا منتظر است تا نابغه‌ای از کره‏ی مریخ یا هنرمندی از کره‏ی زهره برایش بیاید. عده‏ی زیادی در ایران کار می‏کنند و زحمت می‏کشند، اما بسیار کم از آنها قدردانی می‏کنند. صحبت درباره‌ی من نیست. صحبت از تمام نویسندگانی است که هرگز در ایران از آنها قدردانی‌ای به‏عمل نیامده است.

آثار تاریخی ما هم که یکی‌یکی دارند از بین می‏روند. بافت شهر تهران را به‏کلی داغان کرده‏اند، همه‏جا آسمان‏خراش ساخته‏اند و شهر را نابود کرده‏اند، اما به‌عنوان نمونه رم یک آسمان‏خراش ندارد. تمام شهر روی متن ساختمان‏های شش‌هفت طبقه است و همین زیبایی شهر را به نحو خارق‏العاده‏ای حفظ کرده است.

ولی تمام بافت قدیمی تهران بیچاره نابود شده است. شنیده‏ام که در همه‌ی کوچه‏باغ‏های شمیران، آسمان‏خراش ساخته‏اند. این گرفتاری‏ای است که ما دچارش هستیم و نمی‏دانم باید با آن چه‏ کرد.

شما سال‏ها در خارج از ایران به‏سر برده‏اید. آیا دوری از خاک ایران، در شما و در افکار و اندیشه‏های‏تان تغییری ایجاد نکرده است؟ آیا شما همان شهرنوش پارسی‏پوری هستید که در ایران بودید و فعالیت می‏کردید؟

شما وقتی در یک کشور زندگی می‏کنید، مثلاً در ایران و در تهران یا هر نقطه‏ی دیگری از آن، معمولاً در خانه‏ای زندگی می‏کنید و با عده‏ای معاشرت می‏کنید.

من در امریکا، در خانه‏ی کوچکی زندگی می‏کنم و با عده‌ای معاشرت دارم که اغلب‏شان هم ایرانی هستند. از طریق اینترنت هم در جریان تمام مسائل و اخبار ایران قرار دارم. چون ما در این‏جا از سانسور کمی برخوردار هستیم، شاید بتوان گفت که اطلاعات من در مورد ایران، از کسانی که در خود ایران زندگی می‏کنند، بیش‌تر است.

من همیشه به ایران فکر می‏کنم و در جریان مسائل آن هستم. درواقع همیشه با ایران هستم. این را نمی‏شود هیچ‏وقت فراموش کرد. من همیشه خود را در کنار کشور ایران، یعنی کشور خودم حس می‌کنم. ولی برگشت من غیر ممکن است. به دلیل این‏که اگر به آن‏جا بروم، بی‏درنگ آزارم می‏دهند. برای همین است که با اجازه‏ی شما، این‏طرف دارم زندگی می‏کنم.

در این جامعه‏ی به‌نسبت آزاد و بازتر - که آن‏طور که خودتان اشاره کردید، سانسور در آن کم‏تر به‏چشم می‏خورد - داستان‌نویسی‌تان چگونه پیش می‌رود؟ آیا سخت‏تر شده است یا آسان‏تر؟

من در این مدتی که در امریکا زندگی کرده‌ام، چندین رمان نوشته‏ام. از جمله «بربال باد نشستن»، «شیوا»، «خاطرات زندان»، «آسیه میان دو دنیا» و چند کار دیگر. اینها کارهایی است که در خارج از کشور انجام‏ داده‏ام و همه هم در پیوند با مسائل ایران است. در نتیجه بودن در خارج از کشور برای‏ من پربار بوده و خیلی کار کرده‏ام. چیزی را که باید به‏وجود بیاورم، به‏وجود آورده‏ام.

ولیکن ما ایرانی‏هایی که در چنین شرایطی قرار گرفته‏ایم، وضع استثنایی خاصی داریم. مثلاً فرض کنید «آسیه در میان دو دنیا» هیچ نوع نقدی نگرفته است. چون کتاب در لس‏آنجلس پخش می‏شود و تعدادی هم به آلمان، فرانسه، ژاپن و ... می‏رود.

اغلب خوانندگان هم هیچ‏کدام منتقد نیستند. در نتیجه شما آن ارتباط ارگانیک و زنده‏ای را که باید با محیط ادبی داشته باشید، ندارید. این شرایط فقط شامل حال من نمی‌شود و برای تمام ایرانیان این‌طور است.

در عین حال ایرانی‌هایی که در داخل کشور هم کار می‏کنند همین مشکل را دارند. یعنی ایرانیان خارج از کشور با کار آنها تماس نزدیکی حاصل نمی‏کنند و از هم دورند. خب این مشکل وجود دارد. ما باید تلاش کنیم و یک شبکه‏ی ادبی و هنری درست کنیم تا خارج و داخل کشور را به‏هم وصل کند و هردو بتوانند به هم کمک بدهند و از هم کمک بگیرند.