«کمی از گل و بلبل فراتر رفته باشیم»

شهزاده سمرقندی

میهمان این برنامه‏ی «همسایگان» شاعر نامی تاجیک، «گل‏نظر کِلدی» است. نام گل‏نظر برای همه‏ی تاجیک‏ها آشنا است و تقریباً همه‏ی آنان از شعر و ترانه‏های او در نیم قرن گذشته، بهره‏های زیادی برده‏اند. گل‏نظر نه تنها ده‏ها کتاب شعر به چاپ رسانده است، بلکه سراینده‏ی سرود ملی تاجیکستان نیز هست.

گل‏نظر از مسابقه‏ای می‏گوید که هنگام انتخاب شعر، نام سرایندگان روی اشعار نبوده و از دیده‏ی داوران پنهان مانده است. داوران تنها شعر را انتخاب کرده‏اند و محبوبیت او تاثیری در انتخاب شعرش نداشته است:

از زمانی که آزمون سرود ملی تاجیکستان اعلام گردید تا زمانی که شعر من سرود ملی تاجیکستان شد، چهار سال گذشت. در این مدت شعرها و آهنگ‏های زیادی برای شرکت در این مسابقه مطرح شدند و آن‏چنان که در اجلاس‏های شورای عالی رسما اعلام شده بود، این آزمون پوشیده بود و داوران نمی‏دانستند که سروده‏ها از چه کسی هستند.

۱۴ شعر و آهنگ در این آزمون بررسی شدند و از میان آنان، متن من در سال ۱۹۹۴ به عنوان سرود ملی تاجیکستان پذیرفته شد. در قانون آمده است که چون این سرود را شورای عالی تاجیکستان بررسی و تصویب کرده، کسی حق ندارد در آن تغییری بدهد؛ مگر مجلس عالی تاجیکستان.

اما من گفته‏ام که نمی‏خواهم متن من تغییر پیدا کند و اگر روزی مجلس عالی تاجیکستان هم تصمیم بگیرد کلمه‏ای را در این شعر تغییر بدهد، من قادر به این کار نیستم. اگر فرد دیگری می‏تواند این کار را بکند مختار است، اما من این کار را نخواهم کرد. همان‏طور که هیچ‏کس قادر نیست فرزند خود را ببخشد و یا تغییر بدهد، من هم متن این سرود را یک بار گفته‏ام و نمی‏توانم آن را تغییر بدهم. البته به نظرم نیازی هم به ایجاد تغییری در این سرود نیست.

اما صحبت اصلی بر سر وضعیت شعر تاجیکی بود. برای بسیاری از تاجیکان و روشنفکران فارس زبان شاید مهم باشد که نظر گل‏نظر را هم در این باره داشته باشیم. گل‏نظر از تاثیرگذارترین شعرای تاجیک بوده که در نیم‏ قرن گذشته، تاثیر زیادی روی نسل جوان داشته است.

گل‏نظر کِلدی

از او می‏پرسم که نظرش در مورد شعر و ادبیات تاجیک، بعد از فروپاشی اتحاد شوروی چیست؟ و تغییراتی که در آن صورت گرفته تا چه حد قابل توجه است؟ آقای گل‏نظر با همه‏ی خوش‏بینی‏ای که دارد، می‏گوید:

خیلی دوست دارم شعر هم زنده باشد و هم لحظه‏های بسیار مشخص زندگی را بیان کند. آن‏چنان که در شعر نیما یوشیج، فروغ فرخزاد، اخوان ثالث، اسماعیل خویی، منوچهر آتشی و احمد شاملو دیده می‏شود. شاعران بزرگ ایرانی در این جهت حرکت کردند و از مرحله‏ی بزرگی گذشتند. در تاجیکستان نیز شعرای بزرگی مانند استاد قناعت، استاد لایق، بازار صابر، قطبی کرام، مستان و گلرخسار با این سبک کار کردند.

اما امروز چنان که در ایران و افغانستان همه‏ی شعرا به سرودن غزل پرداخته‏اند، در تاجیکستان هم همین‏طور است. صفحه‏های ادبی مجله‏ها و روزنامه‏ها امروز سراسر پر از غزل است. در این باره، گفته‏ی استاد سیمین بهبهانی به یادم می‏آید که می‏گوید: «بزرگ‏ترین اشکال غزل آن است که تکرار می‏شود.»

متاسفانه شعر امروز ما هنوز در انعکاس مشخص زندگی ضعیف است. در حالی که شعر هم باید زنده باشد و هم بیان‏گر غم و غصه و یا شادی و مسرت مردم باشد. چنین شعری همیشه جاودان می‏ماند.

استاد گل‏نظر، یکی از بهترین خاطرات من مربوط به زمانی است که همراه شما به زداگاه لایق شیرعلی می‏رفتیم. تا جایی که یادم می‏آید، شما حدود سه چهار ساعت از رباعیات مردم تاجیک می‏خواندید. رباعیاتی که هیچ‏کدام به هم‏دیگر شباهت نداشتند و انگار بی‏پایان بودند. به نظر شما، ادبیات مردمی در تاجیکستان امروز در چه وضعیتی به سر می‏برد؟ آیا توانسته است خود را دوباره سرپا نگاه دارد و یا این که بعد از فروپاشی شوروی، دیگر توجهی به آن نشده است؟

زمانی که خط و سواد کم بود، سرودن رباعی و خصوصاً دوبیتی در میان مردم، هنگام کشت و کار و یا انجام هر شغل دیگری بسیار رواج داشت. اما بعد از این که مردم سواد پیدا کردند، نشر کتاب خیلی گسترده شد و شعرهای شاعران از طریق رادیو و تلویزیون و کتاب و مجله بیشتر به میان مردم رفت و باعث شد مردم بیشتر با شعر سروکار داشته باشند، متاسفانه شعر مردمی کاملا از میان رفت.

مثلا یکی از شعرهای مردمی که به مناسبت نوروز می‏خواندند این بود که:

برادر، روز نوروزت مبارک
برادر، شب و روزت مبارک

یا رباعی‏ای در مورد محبت هست که می‏گوید:

از اغبه فرامدم و نالش کردم،
حلقه‏ی در خانه‏تَ بالش کردم

یا این که:

ای کرته-سفید هرکس به تو عاشق است و ما هم به امید
ای کرته سفید کرته تو گل بید، صد کس به تو عاشق است و با هم به امید

یا

از اغبه فرامدم به بوی گل گس،
یک بوسه بده اگر دهید هفت پشتمه بس.

چنین شعرهای زیبایی را تنها مردم می‏توانند بگویند و بس. اما متاسفانه امروز شعر مردمی دیگر وجود ندارد. سرودن این شعرها تا ابتدای قرن بیستم هنوز هم رواج داشت. اما از نیمه‏های قرن، این شعرها از بین رفتند که خیلی جای تأسف است. من گمان می‏کنم شعر مردمی ما، زیباترین شعرها است و باید این شعرها را حفظ کنیم و بیاموزیم.

البته خیلی از این اشعار جمع‏آوری و در کتاب‏هایی چاپ شده‏اند. اما منظور من این است که این شعرهای زیبا را بیاموزیم و گفتن آن‏ها را همین‏طور زیبا یاد بگیریم. شعرهای مردمی هم بسیار ساده‏ و هم بسیار بی‏غبار و صمیمی‏اند.

استاد، در شروع گفت‏وگو به تغییراتی که بعد از فروپاشی شوروی و در ۱۵ سال اخیر در زبان تاجیکی روی داده است، اشاره کردید. به نظر شما، برداشته شدن پرده‏های آهنین و رابطه‏ی بیشتر فرهنگی با کشورهای همسایه‏ی فارسی زبان، چگونه تاثیری روی زبان، ادبیات و شعر تاجیکستان داشته است؟

در این مدت با شعرهای اخوان ثالث، فروغ فرخزاد، نادر نادرپور، احمد شاملو و… آشنایی بیشتری پیدا کردیم و سبک شعری این شعرا، روی شعرهای ما خیلی تاثیر گذاشتند. فکر می‏کنم ادبیات استادانی مانند لایق و بازار صابر، گلرخسار از شعرای بزرگ شعر نو ایران بسیار تاثیر گرفته است. این تاثیرپذیری در اسلوب، تصویر و همین‏طور انتخاب موضوع مشهود است.

در دهه‏های ۵۰ و ۶۰ میلادی زبان حتی شاعران بزرگ ما با زبان روزمره‏ی روزنامه‏ها و مجله‏ها تفاوت چندانی نداشت. همان زبان هر روزه‏ی مطبوعات بود. اما شعرای جوان‏‏ تاجیک توانستند از زبان شعر هم‏زبانان ما تاثیر بگیرند و زبان شعر خود را زیباتر سازند.

اما این به معنای آن نیست که گویا شعرای تاجیک زبان رودکی و یا سعدی و حافظ را نمی‏شناختند. آن‏ها با این شعرای کلاسیک آشنایی عمیق داشتند، اما برای تصویر موضوعات روز و موضوعات مشخص مربوط به زمان حال، خصوصاً از ادبیات ایران تاثیر گرفتند و آموختند و این تاثیر بزرگ نظم ایران در تاجیکستان این دوره است.

اما متاسفانه امروز در ادبیات ایران هم مشخص گویی از بین رفته است و همه بسیار به غزل گراییده‏اند. به نظر من، این نوع دیگری از عامی گویی است و همان‏طور که در بالا گفتم، گرایش به غزل‏گویی مشکلاتی را در ادبیات ایران و همین‏طور تاجیکستان به وجود آورده است.

به گمان من، شعر حقیقی آن است که بتواند لحظه‏های مشخص زندگی را بسیار مشخص، گیرا و مؤثر تصویر کند. ما این را هم با زبان زیبا و هم با استفاده از سبک های زیبای ادبی می‏توانیم بر روی کاغذ بیاوریم. هرچند کار مشکلی است اما کشف امریکا نیست؛ ما این مرحله را طی کرده‏ایم، اما متاسفانه آن را ادامه ندادیم.

ما باید این مرحله را بازهم پی‏گیری کنیم و به قله‏های بالاتر برویم. اگر در آینده هم‏چنان به سرودن غزل میل کنیم، غزل‏گرایی کنیم و ذهن غزل‏پرست خود را به سمت دیگر نکشانیم، متاسفانه ادبیات همین‏‏طور تکرار می‏شود و می‏ماند و اگر کمی از گل و بلبل فراتر رفته باشیم، باز هم در همان بغض در گلو، همان هوای بارانی و … می‏مانیم. این را هر شاعر خوب و یا هر خواننده‏ی کم و بیش آگاه می داند که من به چه اشاره می‏کنم.

گل‏نظر شاعر نامی تاجیک، به بررسی تاثیر زبان و فرهنگ دیگر کشورهای فارسی‏زبان بر شعر و ادبیات تاجیک در دو دهه‏ی اخیر پرداخت. او به بده بستان فرهنگی‏ای که در این دو دهه بین کشورهای فارسی‏زبان صورت گرفته بود، با دیده‏ی مثبت می‏نگرد. اما معتقد است ادبیات فارسی در هر سه کشور فارسی‏زبان، هنوز جا دارد که ریزترین مسائل روزگار را با بلندترین احساس و سبک ادبی، برروی کاغذ بیاورد.