نویسنده‌ای ورای مرزهای قرقیزستان و شوروی

شهزاده سمرقندی

چنگیز آیتماتوف، نویسنده معروف قرقیز سه‌شنبه پیش در آلمان فوت کرد. او سفیر فرهنگی شوروی سابق در اروپا بود و بعد از فروپاشی شوروی با حفظ همین سمت سفیر فرهنگی قرقیزستان در کشورهای بنلوکس (هلند، بلژیک و لوکزامبورگ) شد. با عبدالمنان عبدالرحمن، ادیب و منتقد تاجیک که آقای چنگیز آیتماتوف را به خوبی می‌شناخت، درباره تاثیر فعالیت‌های ایشان بر ادبیات تاجیک و روس گفت و گو کردم.

چنگیز آیتماتوف، نویسنده معروف اهل قرقیزستان

در تاجیکستان چنگیز آیتماتوف از همان اولین قصه‌های خود، «جمیله» و «معلم نخستین» بعد هم «کشتی سفید» بعد هم «نهالک گل پوش من» و غیره که قصه‌های اولش نشر شده بود، فوراً به زبان تاجیکی ترجمه هم شدند و بسیاری از نویسندگان ما، نسل نویسندگان سال‌های پنجاهم و شصتم قرن گذشته (میلادی) از چنین آثار و چنگیز آیتماتوف تأثیر هم برداشته‌اند. تقریباً جز دو رمان آخر چنگیز آیتماتوف دیگر همه‌ی آثار آیتماتوف به تاجیکی ترجمه شده است.

شخصیت ادبی آیتماتوف بر تاجیکستان تأثیر خیلی بزرگی داشت. چنگیز آیتماتوف با استاد میرزا ترسنزاده دوستی خیلی قوی داشته‌اند. با نویسنده معروف تاجیک، عزیز محمدی نیز که بیشتر قصه‌های آیتماتوف را به تاجیکی برگردانده است، رفاقت و دوستی، هم ادبی و هم انسانی داشتند.

هر چند چنگیز آیتماتوف که نویسنده قرقیزستان است، ادیبی عالم‌شعور است. دیگر نظر من تمام اهل ادب جهان که او را می‌شناختند، این روزها خیلی اندوه و تأسف دارند و ادیب‌های تاجیکستان نیز هم‌چنین.

سال‌های آخر چنگیز آیتماتوف در کشور خود قرقیزستان به سر می‌برد و در سال‌های قبل از آن هم در مسکو زندگی می‌کردند. شما دلیل مهاجرت چنگیز آیتماتوف از قرقیزستان را در چه می‌بینید؟

من با چنگیز آیتماتوف در بلژیک سال ۲۰۰۳ ملاقات داشتم. ما آن روز را سال ۲۰۰۳ در بروکسل با هم جشن گرفته بودیم. من می‌دانم که در فراغتگاه «پریدیلکینا» منزلی داشت و آن‌جا برای هم سلامتی‌اش و هم برای نوشتن آثارش خیلی خوب بود.

محیط ادبی مسکو که آن زمان‌های شوروی خیلی گسترده‌تر بود و امکانات بیشتری داشت. برای همین است که آیتماتوف اکثر اوقات خود را در در مسکو و در ده «پیریدلکینا» می‌گذراند. این خواهش خودش بود که در سال‌های آخر در لوکزامبورگ و بلژیک مسئول سفارت قرقیزستان بود. یعنی من گمان نمی‌کنم این طور باشد که آن، به دلیل سیاسی و فشار سیاسی بوده باشد.

چنگیز آیتماتوف، نویسنده معروف اهل قرقیزستان

چنگیز آیتماتوف همان طور که می‌دانیم اثرهای خود را به زبان روسی می‌نوشتند و بعداً به زبان مادری‌‌شان که قرقیزی باشد، ترجمه می‌شد. به نظر شما چرا چنگیز آیتماتوف مثل میرزا تورزاده به زبان مادری خود نمی‌نوشت؟

خب ما می‌دانیم که چنگیز آیتماتوف بیشتر در محیط روسی تربیت یافته است. در قرقیزستان هم بود، شاید کارمند حکومت بود؛ کارمند حکومتی که در مکتب روسی تحصیل کرده است.

من می‌دانم که به روسی نوشتن برای او آسان‌تر بود. خیلی آسان‌تر بود از این‌که به قرقیزی بنویسد. دلیل دوم این‌که ادبیات قرقیز تا انقلاب و ۱۰ سال شوروی نیز آن نثر نوشتن آثار را نداشت. چنگیز آیتماتوف در مکتب ادبیات روس تربیت یافت. در این مکتب شروع به نوشتن کرد و درس از این مکتب گرفت. بنابراین به روسی می‌نوشت.

در نوشته‌های چنگیز آیتماتوف با وجود این‌که به زبان روسی می‌نویسد، رسم و رسوم مردم قرقیز و آسیای میانه در زمان‌های قدیم و در زمان شوروی بسیار به چشم می‌رسند. اصلاً اساس نوشته‌های چنگیز آیتماتوف مردمی بودن آن است. به نظر شما تأثیر کارهای چنگیز آیتماتوف در ادبیات روس چه بود؟

در ادبیات روس من گمان نمی‌کنم که تاثیر خیلی زیادی گذاشته باشد؛ ولی معروفیت آثار او در مسکو و در اتحاد شوروی خیلی زیاد بود. برای این‌که چنگیز آیتماتوف اولین نویسنده‌ای بود که چنان که شما هم گفتید، حیات این مردم در ادبیات روس انعکاس کرد. مواد از حیات قرقیزها، از رسم و آیین و این چیزها بود؛ ولی شما می دانید که جنبه بشری داشت. فلسفه بشری داشت.

بنابراین شهرت آیتماتوف در روسیه و شوروی و بلکه تمام جهان بود. نه برای این‌که حیات مردم قرقیزستان را انعکاس دادد؛ بلکه اثار او فلسفه عموم بشری داشت. این بیشتر ارزش داشت.

شخصیت‌هایی که چنگیز آیتماتوف که در طول زندگی خود آفرید و بین مردم بسیار معروف شدند و گفته شدند که از زندگی در واقع شخصیت‌های خود را انتخاب کرده، مثل شخصیت جمیله، «معلم نخست» بین مردم بسیار شهرت پیدا کردند. به نظر شما توجه چنگیز آیتماتوف به شخصیت زن و برجسته کردن شخصیت زن در جامعه مردسالار قرقیز در چه بود؟ می‌خواسته به زن‌ها کمک کند و راهنمایی کند که از حق و حقوق خودشان دفاع کنند و یا طبیعتاً این شخصیت‌های برجسته یا فعال یا قوی‌تر از مردان در بعضی جاها در جامعه وجود داشته‌اند؟

من گمان می‌کنم که هم می‌خواست دنیا و جهان زن قرقیز را به مردم افشا کند و نشان بدهد و هم می‌خواست زن‌ها را به حیات فعال و زندگی فعال تشویق بکند. این دو جنبه داشت؛ دو هدف داشت. برای آفریدن چهره‌های شخصیت‌های ملت خود، خاک خود بیشتر می‌کوشید و یکی از دلایل شهرت یافتن آثار او در همین است.