مسافران سرزمین آسمان

احسان سنایی

شهر و پهنای کویر و راه‌های نتراشیده‌ی کوهستان برای این تماشاگران دیرین آسمان شب یکی است. اصلاً آسمان، بوم خام طرح‌های ژرف و بی‌بدیل‌‌شان از زمین و میراث ماندگار بشر است و انگار تا رنگ نگاه همه‌‌مان هم میان نقره‌پاش خیال‌انگیز ستارگان‌ پس‌زمینه‌ آرام نگیرد و مفهوم مجسم صلح و دوستی ملت‌ها زیر سقف بی‌مرز آسمان، در کنج اندیشه‌های ما تماشاچیان‌شان نقش نبندد، این طرح‌ها خیال تمامی ندارند. عکاسان پروژه‌ی نوپا و بین‌المللی جهان در شب (TWAN) بنا دارند از هم‌آغوشی شب، زمین و بشر برای‌مان بگویند، با عکس‌هایی به بیکرانی «یک آسمان»، به شکوه «یک مردم».

دنباله‌دار باشکوه مک‌نات، درخشنده‌ترین دنباله‌دار 40 سال اخیر، بر فراز گنبد رصدخانه‌ی «چیرو» در غرب استرالیا / عکس از David Malin – Akira Fuji / TWAN – تصویر بزرگتر

ما همه انسانیم. پناهگاه‌مان زمین، سقف‌اش آسمان. آسمان، آرامشی است به‌گاه هیاهوی جنگ‌های پرتکرار و شیون شب‌شکن ستم‌دیدگان، سرزمین خواستن‌های بسیار، آرزوهای ناتمام، آخرین مرز خیال ... آرمان‌شهری که «بود». هزاره‌ها، از آن بلند پرستاره‌ی بی‌مرز، از آن ‌پهن‌دشت پوشیده از نگاه تنگاتنگ مردمان، فقط زمین دیده می‌شد و ما همه انسان. ولی نشد که در کشاکش «داشتن»هایمان، آرام بگیریم. فرش خانه‌مان پر شد از خطوط بچه‌گانه‌‌ی بی‌پایان، به‌نام مرز. زمین را خوب شناختیم، راه‌های آسمان فراموش‌مان شد. اما ماندند کسانی‌که به شوق تماشای شکوه به‌فراموشی‌رفته‌ی شب گرد هم آیند و ما را به میهمانی دیگربار نگارین‌نقش‌های فرش مشکین آسمان شب برند و باز بگویندمان اینجا «یک» زمین است و ما «همه» انسان.

هنوز چندی از تأسیس بنیاد TWAN (The World At Night) به همت شماری از اعضای «انجمن ستاره‌شناسان بدون مرز» (AWB) نگذشته بود که سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) و اتحادیه‌ی بین‌المللی ستاره‌شناسی (IAU)، رسماً آن را به‌عنوان پروژه‌ای ویژه‌ در دستور کار برنامه‌های رسمی سال بین‌المللی نجوم (۲۰۰۹)¹ قرار دادند. در این سال، کاروان عکس‌ و فیلم‌های تیم TWAN از آسمان پرستاره‌ی شباهنگامی که ساکنان شهر آن را سال‌هاست که به‌واسطه‌ی آلودگی نوری گسترده‌ از کف داده‌اند، در بیست و پنج کشور جهان توقف کرد.

عکس‌های TWAN، محصول نگاه تلسکوپ‌های غول‌پیکر و یا بازآرایی‌های فراوان رایانه‌ای نیست، بلکه آنچه می‌بینیم و اغلب در نخستین نگاه حتی باورش برای‌مان سخت است، همان چیزی است که با چشمان غیرمسلح و تنها به دور از انبوه نور شهرها می‌توان به‌سهولت دید، همان صحنه‌های بی‌مثالی که اسب خیال پیشینیان‌مان مدام در آن جولان می‌داد و از جای‌جای‌اش آواز اساطیر مردمان هر سرزمین این زمین شنیده می‌شد. اینجا آسمان است، میعادگاه چندین‌ساله‌ی نگاه دست‌کم 30 عکاس برجسته از ۲۰ کشور جهان.

شکوه راه کهکشان بر فراز صحرای شدیداً تاریک آتاکاما در شیلی. ارتفاع کاکتوس‌های این تصویر، چیزی در حدود 6 تا 8 متر است / عکس از Stephane Guisard / TWAN – تصویر بزرگتر

«از طریق آسمان ما می‌توانیم به وحدتی خاص در زمین برسیم. هنگامی‌که شما به آسمان می‌نگرید، مرزی در آن نمی‌بینید و این خود به‌نحوی بین انسان‌ها وحدت‌بخش است. از طرفی زمانی‌که شما آسمان بالای سر خودتان را مثلاً در ایران می‌بینید، می‌دانید که در طول جغرافیای مشابه، هم‌زمان مردم تقریباً همین منظره را می‌بینند و چند ساعت دیگر در آن سوی دنیا همان صورت فلکی دیده می‌شود. یا شبی که راه شیری بر فراز کوه‌های البرز دیده‌ می‌شود، همان شب در کوه‌های هیمالیا، بر فراز معابد تبت نیز دیده می‌شود و باز در همان شب، ساعاتی بعد بالای «گرند کنیون» در آمریکا طلوع می‌کند و انگار که همه‌ی ما به زیر سقفی قرار گرفته‌ایم و یک خانواده‌ایم»². این را «بابک امین تفرشی»، بنیانگذار، و از جوان‌ترین و فعال‌ترین اعضای تیم TWAN می‌گوید.

امین‌تفرشی، نویسنده‌ی علمی و عکاس طبیعت و آسمان شب، متولد ۱۳۵۷ تهران، سردبیر اسبق ماهنامه‌ی «نجوم»، نماینده‌ی انجمن بین‌المللی آسمان تاریک، عکاس ماهنامه‌ی صاحب‌نام Sky & Telescope، عضو هیئت مؤسس انجمن منجمان بدون مرز و ایده‌پرداز و مدیر پروژه‌ی بین‌المللی «جهان در شب» است. او که تا پیش از آغاز به کار رسمی برنامه‌های TWAN، شکوه تماشای کسوف از فراز جای‌جای این سیاره را به تصویر می‌کشید، از جنگل‌های بارانی آفریقا و پهنه‌ی سپید جنوبگان، تا کوه‌های سربه‌فلک‌کشیده‌ی آلتای و تلاطم آب‌های بیکران اقیانوس آرام را در جست‌وجوی گرفتِ کوتاه خورشید پیمود. ارتباط گسترده‌ی وی با دیگر عکاسان برجسته‌ی آسمان حین این سفرها بود که نهایتاً به خلق بنیادی بین‌المللی انجامید که صلح را شاید به ساده‌ترین و مؤثرترین زبان ممکن گسترش می‌دهد.

بابک امین‌تفرشی، بنیانگذار، مدیر و از جوان‌ترین اعضای تیم TWAN. وی در سال بین‌المللی ستاره‌شناسی/2009، نیمی از جایزه‌ی بزرگ «لنارت نیلسون» را به‌پاس عکس‌های کم‌نظیرش از آسمان شب دریافت نمود / Dreamview.net / عکس از احمد کریمی

چه بهانه‌ای بهتر از گنبد یکدست آسمان شب، تا بتوان اینچنین ساده، پیچیده‌ترین روابط فرهنگی و آیینی ملت‌ها را گرد هم آورد. باور کنیم اگر تأثیر آسمان بر نگرش مردمان‌ نخستین تمدن‌ها، کمتر از خلق اسطوره‌های بی‌مانند و میراث جاودان بشری، همچون حماسه‌ی گیل‌گمش، اهرام مصر و چارتاقی‌های به‌عزلت‌رفته‌ی ایران باستان نبود، بازگشت امروزمان به این جزء فراموش‌شده از طبیعت در مسیر ترسیم دیگربار سیمای صلحی مبتنی بر تعلق اساطیر و افسانه‌های فرهنگ یکایک‌مان به «یک» آسمان نیز آن‌قدرها دشوار نخواهد بود. همین بی‌تکلف‌ترین خواسته، محوری‌ترین رهیافت بنیاد نوپای TWAN را شکل داده است.

امین‌تفرشی، دوازدهمین برنده‌ی جایزه‌ی بنیاد «لنارت نیلسون» نیز هست³، معتبرترین جایزه‌ی سالانه‌ی عکاسی علمی جهان که پیش از او در سال 2000، دیگر عکاس کنونی عضو TWAN، دکتر «دیوید مالین» نیز آن را تصاحب کرده بود. او مشترکاً این جایزه‌ را در سال بین‌المللی ستاره‌شناسی (سالی که گذشت)، با پروفسور «کارولین پورکو»، مدیر تیم تصویربرداری کاوشگر کاسینی، از آن خود کرد.

بنیاد نیلسون در توضیح دلیل اعطای این جایزه به امین‌تفرشی آورده است: «به‌پاس احیای آسمان شبی که اکثریت مردم امروز، از دست‌اش داده‌اند. عکس‌هایی که ما را به دورافتاده‌ترین نفاطی می‌بَرد که ستارگان‌اش هنوز به همان شکلی‌اند که در سپیده‌دم بشریت دیده می‌شد. [4]» این، دیگر هدف بلندمدت تیم TWAN نیز محسوب می‌شود: ضرورت ایجاد بستری برای درک هرچه بهتر اهمیت میراث آسمان تاریک و توجه به اصول صحیح نورپردازی شهری.

ستارگان درخشان آسمان زمستان بر فراز دره‌ی هراز در رشته‌کوه البرز. نورهای مابین کوه، حاصل گذر اتومبیل‌ها از جاده‌ی هراز است / عکس از بابک امین‌تفرشی / Dreamview.net / TWAN – تصویر بزرگتر

«آنتونی آیومامیتیس»، «فرد اسپناک»، «دنیس مامانا»، «اشتفان زایپ» و «والی پاچولکا» از عکاسان صاحب‌نام عضو TWAN، و «اوشین دانیلی زاکاریان» و «امیرحسین ابوالفتح»، دیگر دو عضو ایرانی این بنیادند. آغاز به کار رسمی «جهان در شب»، در پاییز ۲۰۰۷ و با ایجاد وب‌سایت مستقل در نقش نمایشگاهی مجازی و گزینش عکاس از سرتاسر جهان رقم خورد. عکس‌های جدید، تا اواخر همان سال از راه رسیدند و اینچنین، سبک آسمان‌نگاری از دریچه‌ی لنزهای واید، رنگ و بویی تازه و رسمی به‌خود گرفت. رفته‌رفته‌ عکاسان دست به ثبت آسمان از منظری نو زدند: عکاسی با وقفه‌‌ی زمانی از سیر ستارگان، تحت عنوان «Cosmic Motions».

شانس تماشای گذر نوار شبح‌گون راه شیری و دیگر جلوه‌های شکوهمند شب همچون ستارگان بسیار، از فراز مکان‌هایی که فقط به تماشای سیمای خشک و پوسترگونه‌شان عادت کرده‌ایم، همچون قله‌های برف‌گیر هیمالیا یا قصر سروستان فارس، آنهم در چند ده ثانیه، تجربه‌ای ژرف و ناگفتنی است که TWAN آن را برای نخستین بار علی‌رغم مرارت‌های بسیار برای ایجادشان، در مجموعه‌ای منسجم به جهانیان ارائه داد و این روند هنوز آغاز راهی دراز است.

برگزاری گسترده‌ی سمینارها و نمایشگاه‌های عکس در کشورهای گوناگون، انتشار کتاب‌های سالانه‌ی عکس با عنوان «جهان در شب»، ارتقای وب‌سایت پروژه و برگزاری تورهای عکاسی به مقصد مکان‌هایی که غالباً در عکس‌های پرطرفدار TWAN دیده می‌شوند هم از دیگر اهداف پیش‌ روی این گروه نوپاست.

استقبال بین‌المللی از نمایشگاه آنلاین «جهان در شب» در نوع خود قابل توجه است. وجود بازدیدکنندگانی از ۱۹۷کشور و حتی قاره‌ی جنوبگان، خود از پیام آشکار این گروه پویا و زبان شیرین‌شان در بیان آن خبر می‌دهد و آماری چون یکصدهزار بازدید آن هم طی یک روز آشکارا شاهدی بر این استعداد است².

تک‌عکس‌های برجسته‌ی این گروه از میراث جهانی بشر همچون طلوع ماه از پشت تک‌ستون‌های به جامانده از تمدن یونان باستان و یا رد رنگارنگ ستارگان گذران بر فراز آتشکده‌های خاموش، رسالتی بس ژرف‌تر از جلب گردشگر و بسط سلیقه‌ی مخاطب دارند. نماهای پاناروماتیک «له‌روی زیمرمن» از رقص پرده‌های سبزرنگ «شفق قطبی»⁵ در آسمان سرد آلاسکا به همان اندازه چشمان بیننده را مسحور خودش می‌سازد که باور عکس‌های «والی پاچولکا» از نوار راه کهکشان در پس تک‌صخره‌های دشت‌های مرکزی ایالت متحده برایمان دشوار است.

طلوع مسحورکننده‌ی ماه از فراز صحرای آریزونای جنوبی در پارک ملی Saguaro / عکس از Stefan Seip / Astromeeting.de / TWAN – تصویر بزرگتر

اندیشه‌ی TWAN، سرآغاز برقراری پیوندی مؤثر میان دانش، هنر و انسان از منظری کاربردی، و نه‌فقط در جهت تأکید بر داشته‌ها و تثبیت رضایتمندی‌مان از زیبایی‌های آسمانِ مناطق دور از دسترس است. آسمان، سراسر برای تک‌تک ماست. آن را نمی‌توان صرفاً آزمایشگاهی برای مطالعات ستاره‌شناسان، آنگونه که امروزه اغلب تصورش می‌رود، پنداشت، همانگونه که جنگل و کوهستان منحصراً پژوهشگاه زیست‌شناسان و زمین‌شناسان نیست.

آسمان شبی که فقط از آن، سیمای سراسر سیاه و خوفناکی در ذهنمان تداعی می‌شود، روزگاری در نبود نور شهرهای پرشمار، آسایشگاه اندیشه‌های دورپرواز پیشینیان و پیوند مستحکمی میان ملت‌ها بود. امروزه فقط آثار باستانی برجسته‌ی پراکنده در جای‌جای جهان، از معبد «انکوروات» کامبوج گرفته تا بنای خرسنگی «استون‌هنج‌» انگلستان و چارتاقی‌های ایران و «نیو گرنج» ایرلند و اهرام سه‌گانه‌ی مصر و هرم «کوکولچان» مکزیک و ده‌ها بنای دیگر، آغازین ساعات نخستین روز از فصل زمستان هر سال را نوید می‌دهند⁶.

رد ستارگان به گرد ستاره‌ی قطبی بر فراز رصدخانه‌های قله‌ی کیت‌پیک در آریزونای جنوبی. نورهای زردرنگ پس‌زمینه، آلودگی نوری حومه‌ی شهر توسان است / عکس از Fred Espenak / TWAN – تصویر بزرگتر

کدامین پویش بین‌المللی صلح، امروزه چنین جشن جهانی پرشکوهی را هرساله ترتیب می‌دهد که راهکار آسمان واحد را به کناری نهیم؟ در بخشی از مانیفست TWAN آمده است:

«جنگ‌ها بر سر مرزهایی است که به نام سیاست، مذهب، طوایف و یا عقاید ایجاد شده‌اند، اما نگاهی از فضا، سرشت راستین خانه‌ی کیهانی‌مان را آشکارا نشان می‌دهد: سیاره‌ای بی‌مرز که فقط دریا و خشکی بخش‌بندی‌اش کرده‌اند. هرچند عده‌ای اندک شانس تماشای چنین حقیقتی را دارند، اما بالعکس این قضیه هم صادق است: آسمان شب بالای سرمان. نمایی که در دسترس هرکس از این سیاره است و مرزی هم ندارد، پلی است که پیوندمان می‌دهد و پدیدآورنده‌ی «فهم» و دوستی‌هاست. مرزها که می‌رود، تمایزات سیاسی و فرهنگی هم بی‌اهمیت می‌شوند.»

آسمان شب، خیال‌انگیزترین جزء طبیعت بود که ساده از دست‌اش دادیم و چون چنین شد، نگاهمان به زمین و وسوسه‌های بسیارش افتاد. حال از دریچه‌ی چشمان اندک‌افرادی که رنج دیدن‌اش را به جان خریده‌اند، آرمان‌شهر تمدن‌سازان دیروز این زمین را باز ببینیم: www.twanight.org

فیلم را اینجا ببینید

توضیحات: فیلمی از طلوع ستارگان زمستانی حین غروب ماه، بر فراز پارک ملی Sagarmatha در نپال. کوه پیش‌زمینه، قله‌ی 6623 متری «تامرسکو» است. این فیلم، با تهیه‌ی چندصد عکس متوالی از ستارگان صورت فلکی درخشان جبار تهیه شده است. جرم محو و قرمزرنگی که در میانه‌ی فیلم طلوع می‌کند، سحابی معروف جبار است / عکس از بابک امین تفرشی / Dreamview.net / TWAN

پانوشت:

*- کاتالوگ انجمن منجمان بدون مرز (AWB) را از این‌جا دریافت کنید.
دو عکس از این مقاله به‌منظور وضوح بیشتر کراپ شده‌اند، که نسخه‌ی اصلی‌ هرکدام در لینک ارائه‌شده در توضیحات‌شان قابل دسترسی است.

۶- ر.ک. «هست در سالی شبی ایام را یلدا»