زمین، گرم‌ترین دهه را گذراند

Adam Voiland
برگردان احسان سنایی

بر اساس جدیدترین آمار اقلیمی بلندمدت سازمان هوا-فضای ایالات متحده (ناسا)، سال گذشته را می‌توان دومین سال گرم زمین پس از ۲۰۰۵ نامید. داده‌های نهایی این بررسی که توسط پژوهش‌گران «انیستیتو مطالعات فضایی گادرد» (GISS) نیویورک انجام پذیرفته بود، همچنین ۲۰۰۹ را گرم‌ترین سال نیمه‌ی جنوبی زمین از ۱۸۸۰ به این سو دانست.

نقشه‌ی تغییرات دمایی دهه‌ی اخیر از ژانویه‌ی 2000 تا دسامبر 2009، نسبت به میانگین 1951 تا 1980. نواحی گرم‌تر، قرمزترند و بالعکس نواحی سردتر، آبی‌تر. بیشترین تغییر دما، در شمالگان و بخشی از جنوبگان رخ داده است. / ناسا

با وجود آنکه سال ۲۰۰۸ میلادی به‌سبب بردوت شدید مسلط بر نواحی گرمسیری اقیانوس آرام، عنوان «سردترین سال دهه‌ی اخیر» را به نام خود زد؛ اما این روند شاید امیدبخش، با عقب‌گردی غیرمنتظره در ۲۰۰۹، این سال را به رکورد گرم‌ترین سال تاریخ زمین از زمان آغاز انقلاب صنعتی به این سو، نزدیک و نزدیک‌تر نمود.

اختلاف دمای متوسط سیاره در ۲۰۰۹، از رکورد بالاترین دمای ثبت‌گردیده تنها اندکی پایین‌تر است و سالی که گذشت، در ردیف ۱۹۹۸، ۲۰۰۲، ۲۰۰۳، ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷، عنوان دومین سال گرم زمین را به خود اختصاص داد.

«همیشه علاقه‌ی خاصی به اعداد مربوط به دمای سالیانه و رتبه‌گذاری فلان سال وجود دارد؛ اما [در این میان] معمولاً هدف از دست می‌رود. تغییرات دمایی سال‌به‌سال و حائز اهمیتی به‌سبب چرخه‌های گرمسیری «ال‌نینو» و «لانینا»، در دمای جهانی وجود دارد.

اما زمانی‌که ما از دمای بیش از پنج یا ده سال میانگین گرفتیم تا [نقش] چنین تغییراتی به حداقل برسد، فهمیدیم که گرمایش جهانی بی‌رقفه ادامه دارد». این را «جیمز هَنسن»، مدیر GISS می‌گوید.

طبق این آمار، ژانویه‌ی ۲۰۰۰ تا دسامبر ۲۰۰۹ را می‌توان گرم‌ترین دهه‌‌ی زمین از آغاز انقلاب صنعتی تا به‌ امروز دانست. طی سه دهه‌ی اخیر، شاخص‌های دمایی مؤسسه‌ی GISS، نمودار بالارونده‌ای را به دست داده‌اند که طبق آن، دمای متوسط هر دهه تقریباً به میزان ۰.۲ درجه‌ی سلسیوس افزایش داشته است.

روند صعودی این گرمایش از سال ۱۸۸۰ که ابزارآلات علمی پیشرفته‌ای به‌منظور نظارت دقیق بر دمای جهانی ایجاد شد، به‌وضوح مشخص است؛ هرچند این نمودار طی دهه‌ی ۴۰ و ۷۰ میلادی، حالتی حدوداً افقی به خود گرفت.


دمای تقریباً رکوردشکن ثبت‌گشته در سال میلادی اخیر حتی با احتساب سرمایش بی‌سابقه‌ای بود که در ماه دسامبر اکثر خاک آمریکای شمالی را فراگرفت.

چنین استثنایی را هوای پرفشار شمالگان ایجاد نمود. این هوا با کاهش شدت وزش شرقی‌به‌غربی جریان معروف «جت استریم»¹ و تقویت وزش شمالی‌به‌جنوبی آن، هوای سرد و خشک شمالگان را رهسپار سرزمین‌های جنوب کرد.

این پدیده‌ی نامتعارف جوی، باعث هجوم هوای یخ‌بسته‌ی دایره‌ی قطبی شمال به‌سوی خاک آمریکای شمالی و حرکت هوای گرم‌تر عرض‌های میانی به جانب شمال شد.

هنسن می‌گوید: «البته همه‌ی ۴۸ ایالت همجوار، تنها ۱.۵ درصد از سطح جهان را پوشش می‌دهند؛ از این‌رو دمای ایالات متحده چندان بر دمای جهانی مؤثر واقع نمی‌شود».

جدا از تعدیل روند افزایش گرمایش جهانی مابین دهه‌های 40 و 70 میلادی، دمای زمین از 1880 به این سو همواره در حال افزایش بوده است. دهه‌ی اخیر، رکورد دماهای ثبت‌گشته را شکست. نمودار بالا، نوسانات دمایی را نسبت به بازه‌ی 1951-1980 نشان می‌دهد. خطوط سیاه‌رنگ، معرف آمار سالیانه‌ی دمای زمین هستند؛ حال‌آنکه اگر این تغییرات دمایی در بازه‌های زمانی پنج‌ساله مورد بررسی قرار گیرند، نقش گرمایش جهانی به‌وضوح آشکار می‌شود (خط قرمز). / ناسا

روی‌هم‌رفته از آغاز انقلاب صنعتی تا به امروز، دمای متوسط سطح زمین افزایشی ۰.۸ درجه‌ای را تجربه کرده است. «گاوین اشمیت» از دیگر اقلیم‌شناسان مؤسسه‌ی GISS این‌گونه می‌گوید: «این عددِ مهمی است که بایستی آن را به خاطر سپرد.

از سویی مثلاً تفاوت دمای مابین دومین و ششمین سال‌های گرم، بسیار اندک است؛ چراکه عدم قطعیت موجود در محاسبات دمایی، گاهاً بزرگتر از برخی اختلافات دمایی میان گرم‌ترین سال‌هاست».

رمزگشایی از رکورد اخیر

تمامی اقلیم‌شناسان در خصوص نقش مقادیر فزاینده‌ی دی‌اکسید‌کربن جوی و دیگر گازهای گلخانه‌ای در انسداد مسیر گرمای بازتابی از سطح زمین که عامل کلیدی افزایش دما از ۱۸۸۰ بوده‌، اتفاق نظر دارند؛ اما این گازها تنها عوامل تأثیرگذار بر دمای جهانی نیز نیستند.

سه عامل دیگر از قبیل «تغییرات درخشندگی خورشید»، «نوسانات دمایی آب‌های سطحی نواحی گرمسیری» و «تغییرات مقادیر هواویزها» نیز می‌توانند اندکی دمای سیاره را کاهش، و یا متقابلاً افزایش دهند. به‌طور کلی طبق شواهد مستدل، این عوامل به تنهایی توان ایجاد گرمایش ثبت‌شده از ۱۸۸۰ را ندارند.

پدیده‌های شومی چون ال‌نینو و لانینا؛ که به‌طرز نامتعارفی با دگرگون‌سازی الگوی جریانات اقیانوسی، سرمایش و یا گرمایش غیرمنتظره‌ی پهنه‌ی وسیعی از آب‌های اقیانوس آرام جنوبی را رقم می‌زنند؛ بارزترین نمونه‌‌های گویای چگونگی تأثیرات اقیانوس بر دمای متوسط جهانی‌اند.

گسترش جریان آبی سرد از سواحل پرو به سوی غرب و نواحی استوایی اقیانوس آرام، اصطلاحاً به لانینا موسوم است.

دمای متوسط جهانی، در صورت تداوم این پدیده رو به سردی گذارده و تأثیرات ناشی از گرمایش ایجاد‌شده توسط گازهای گلخانه‌ای را نسبتاً تعدیل می‌کند.

لانینا در ابتدای سال ۲۰۰۹ اندکی درنگ کرد و راه را برای آغاز فاز اقلیمی مخربی موسوم به ال‌نینو در اکتبر همان سال هموار نمود.

گویا این پدیده‌ در امسال نیز همچنان بر قوت خود باقیست. ال‌نینو، افزایش غیرطبیعی دمای سطحی آب‌های نواحی گرمسیری شرق و استوایی اقیانوس آرام است که به دنبال آن سواحل شرقی آمریکای جنوبی گرفتار سیل گشته و اندونزی و استرالیا، خشکسالی‌های شدیدی را تجربه می‌کنند.

گمان می‌رود دلیل افزایش غیرعادی دمای متوسط سال ۱۹۹۸، وقوع ال‌نینویی نسبتاً طولانی و خاص در آن سال بود و طبق برآورد گروه هنسن، در صورت تداوم بیش‌از‌اندازه‌ی ال‌نینوی حاضر، رکورد دمای متوسط جهانی در ۲۰۱۰ شکسته خواهد شد. به اعتقاد دانشمندان در موارد بسیار، این دو پدیده توان جابجایی دمای متوسط جهانی را تا حدود ۰.۲ درجه‌ی سلسیوس دارند!

به‌علاوه، در اوقات مشخصی از بازه‌های منظم افت و خیز شدت انرژی گسیلی از خورشید نیز اقلیم زمین رو به گرمی می‌گذارد. این نقاط را «حداکثر خورشیدی» (Solar Maximum) می‌نامند؛ حال‌آنکه طبعاً افت دمای جهانی را نیز بایستی در نقاط دیگری از این چرخه دید، آن‌چنان‌که این نقاط «حداقل خورشیدی» (Solar Minimum) ‌نامیده می‌شود.

مکث بلندمدت یک حداقل خورشیدی طی سالیان اخیر، از تعداد «لکه‌های خورشیدی»² کاسته و خروجی انرژی این ستاره‌ی آرام را تا حدود ۰.۱ درصد از حالت معمول کاهش داده است. نوساناتی از این دست، متناظر با افت و خیز دمای متوسط سطح زمین مابین تنها ۰.۱ درجه می‌باشد.

هنسن می‌گوید: «در سال ۲۰۰۹ مشخص گردید که حتی شدیدترین حداقل خورشیدی ثبت‌شده از آغاز عصر داده‌های ماهواره‌ای [تا به امروز]، پیشرفت گرمایش جهانی را متوقف نساخته است».

هواویزها یا ذرات ریز معلق در هوا نیز از توان تأثیر بر اوضاع اقلیمی زمین بی‌بهره نیستند. آتشفشان‌ها، منابع پرقدرت هواویزهای گوگردی‌اند؛ ذراتی که با بازتاب بخش اعظم نور دریافتی از خورشید به فضا، عملاً گرمایش جهانی را تا حدی بی‌اثر می‌کنند.

در گذشته فوران‌های عظیم کوه‌های «پیناتوبو»ی فیلیپین و «ال‌چیچون» مکزیک، دمای متوسط سطح سیاره را تا ۰.۳ درجه کاهش داده‌اند. اما فوران‌های آتشفشانی سال 2009 نیز آن‌چنان ضربه‌ی مؤثری بر این گرمایش وارد نکرده‌اند.

بیشترین آسیب افزایش افسارگسیخته‌‌ی دمای زمین در دهه‌ی اخیر، متوجه شمالگان بود / عکس از Arne Noevra

در این ضمن، انواع دیگر هواویزها که به‌سبب احتراق سوخت‌های فسیلی آزاد می‌شوند، قادرند دمای سطحی زمین را با جذب و یا انعکاس نور گرم آفتاب، دچار نوساناتی سازند.

طبق برآورد گروه هنسن، تأثیر هواویزها در حدود نیمی از گرمای ایجاد‌شده به‌دست بشر را خنثی نموده است؛ اما او همچنان به انجام محاسبات بهتری از عملکرد این ذرات گریزان معتقد است.

جزئیات گزارش

آنچه خواندید، چکیده‌‌ای از گزارش تیم پژهش‌گران اقلیمی مؤسسه‌ی GISS بود که داده‌های خام آن از سه منبع اطلاعتی مجزا تأمین شده بود: داده‌های آب‌وهوایی بیش از یک‌هزار ایستگاه هواشناسی سرتاسر زمین، مشاهدات ماهواره‌ای از دمای سطحی دریاها و نهایتاً محاسبات انجام‌پذیرفته توسط تیم پایگاه پژوهشی جنوبگان.

اطلاعات یادشده، تحویل نرم‌افزاری شدند که هم‌اکنون از طریق وب‌سایت مؤسسه‌ی GISS برای عموم قابل دریافت است.

این نرم‌افزار، شیب میزان افت و خیزهای دمایی (و نه مقادیر مطلق دمایی) را طی ماه‌های خاصی از بازه‌ی بیست‌ونه‌ساله‌ی ۱۹۵۱ تا ۱۹۸۰، محاسبه می‌کند.

دیگر تیم‌های پژوهشی نیز این محاسبات را اما با تکنیک‌های آنالیز دیگری به انجام رسانده‌اند. بعنوان مثال، «مرکز پیش‌بینی و پژوهش اقلیمی هادلی» انگستان نیز از داده‌های ورودی مشابهی با GISS بهره برده؛ اما بخش‌های وسیعی از سرزمین‌های شمالگان و جنوبگان که پراکندگی ایستگاه‌های هواشناسی در آن‌ها بالاست را از قلم انداخته است.

در مقابل، GISS اطلاعات هواشناسی چنین نقاطی را از نزدیک‌ترین پایگاه‌های موجود استخراج کرده و اینچنین نواحی قطبی را پوشش بیشتری داده است.

اگر آنها چنین نمی‌کردند، نرم‌افزار مزبور اطلاعات این نقاط را همسو با متوسط جهانی می‌پنداشت؛ که چنین فرضی مغایر با مشاهدات ماهواره‌ای از پهنه‌ی یخی شناور بر اقیانوس قطبی شمال بود. با وجود اختلافات ناچیز موجود در رتبه‌بندی‌های به‌دست‌آمده از این دو پژوهش، آمار بلندمدت هر دو طی دهه‌های اخیر مشابه است.

هنسن می‌گوید: «مابین نتایجی که در این‌جا نشان داده شد و دانسته‌های جامعه از روند تغییرات اقلیمی، تناقضی به چشم می‌خورد. در دهه‌ی اخیر، گرمایش جهانی متوقف نشد».

پانوشت:

۱- جت‌استریم: جریانات هوایی سریع و باریکی که اکثراً در مرز مابین لایه‌های تروپوسفر و استراتوسفر جو مستقرند.

۲- لکه‌های خورشیدی، نقاط سیاه‌رنگی با ابعاد گوناگون‌اند که اغلب در حین فعالیت‌های مغناطسی خورشید، طی چندین روز متوالی در نواحی استوایی و اندکی بالاتر خورشید، پدیدار می‌شوند. علت ایجاد این لکه‌ها، تشکیل منطقه‌ی خودمختاری از خطوط مغناطیسی سطحی، بواسطه‌ی اختلاف سرعت چرخش ستاره در عرض‌های مختلف جغرافیایی‌اش است که نتایجتاً دمای بخش کوچکی از سطح ستاره به نصف تقلیل می‌یابد. هرچند این لکه‌ها به رنگ قرمز تیره می‌درخشند؛ اما در برابر زمینه‌ی شدیداً درحشان قرص آفتاب، تیره دیده می‌شوند.