یک سال گذشت

فرید حائری‌نژاد

یک سال گذشت. سال گذشته در چنین روزهایی بود که سردبیری رادیو زمانه به من محول شد. هم‌زمان در ایران، اعتراض‌های گسترده مردم به نتایج دور دهم انتخابات ریاست جمهوری آغاز شد که تا امروز همچنان خبرساز است؛ ابعاد آن نیز از محدوده‌ی «نتایج انتخابات» فراتر رفت.

رسانه‌‌ها که از آنها به عنوان پایه‌ی چهارم دموکراسی یاد می‌کنند از زمانه‌ی خودشان جدا نیستند. اگر بخواهیم به یک داوری واقع‎بینانه درباره‌ی فراز و نشیب‌های کارمان دست پیدا کنیم، باید «زمانه» را هم در بستر رویدادهای زمانه بررسی کنیم.

افزون بر این، اعتقاد دارم که قضاوت درباره‌ی کارنامه‌ی «زمانه» در سال پُرآشوبی که گذشت، تنها داوری درباره‌ی کار من به عنوان یک فرد نیست. فرد در گروه معنا پیدا می‌کند و اگر همکاری دوستان روزنامه‌نگارم در «زمانه» و توجه و همراهی مخاطبان نبود، به هیچ‌‎وجه نمی‌توانستم امروز با سربلندی بنویسم سال گذشته برای «زمانه» سالی پربار بوده است.

ما، یعنی من و همکارانم این دستاوردها را در «زمانه»‌ای به دست آوردیم که به لحاظ اداری و مالی در بحرانی شدید قرار داشت. می‌دانیم اجرای هر طرح و ایده‌ در وسعتی گسترده گذشته از سازمان اداری منسجم نیاز به برنامه‌ریزی و مدیریت مالی دقیق و متناسب دارد. تا ژوئن ۲۰۰۹ رادیو مبلغ کلانی بیش از حد تعیین شده خرج کرده بود. این در حالی بود که در تلاش بودیم در یکی از مهم‌ترین دوران تاریخ ایران به وظیفه‌ی اطلاع‌رسانی عمل کنیم. بدیهی‌ست اصلاح هزینه‌ها یک نیاز اساسی بود. باید تفهیم می‌شد که «زمانه» قادر به ادامه‌ی پرداخت‌های کلان به بسیاری موارد غیر ضروری که پیش از این مرسوم بوده نیست. باید میزان پرداخت‌ها تصحیح و متناسب با کارمی‌شد؛ مواردی که رسانه‌های دیگر که محدودیت‌های مالی «زمانه» را ندارند هم به شدت مراقب آن هستند.

در آن شرایط، برجای ماندن «زمانه» برای انجام رسالت اطلاع‌رسانی، پدید آوردن فضایی برای بحث‌های تحلیلی و گسترش آگاهی عمومی، به‌ویژه در پیوند با وضعیت مصیبت‌بار حقوق انسانی شهروندان در ایران، به مراتب مهم‌تر از منافع شخصی بود.

در شرایط بحرانی ایران و در شرایط بحرانی «زمانه»، که تلاش‌ها معطوف به چنین مواردی بود، برخی همکاران، اختلافات درون سازمانی خود با «زمانه» را به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی کشاندند. بر آنچه «زمانه» به آنها ارائه می‌کرد چشم می‌بستند و سخنانی بس ناروا که عموماً به عدم توافق‌های مالی‌شان با سازمان بازمی‌گشت را بی محابا در «وبلاگ»‌هایشان مطرح کردند. «وبلاگ»؛ پدیده‌ای که روزگاری به عنوان راهی برای عبور از سد سانسور در جمهوری اسلامی شناخته می‌شد و وسیله‌ای برای روزنامه‌نگاران شهروند.

اختلافات درون سازمانی در همه جا وجود دارد. رسانه‌های فارسی‌زبان برون مرزی نیز به دلیل شرایط ویژه‌ی خود، همواره با این مسایل درگیر هستند. مسایلی که گاه به شدیدترین شکل ممکن، خود را نشان داده، اما به ندرت دیده می‌شود به «وبلاگ» و شبکه‌های اجتماعی کشیده شود! این رفتار، نه‌تنها نشان از پایه‌ی ضعیف آغازین در ساختار اداری «زمانه» دارد که در حال بهبود آن هستیم؛ بلکه نکته‌ای مایه تاسف را نیز نشان می‌دهد: بخش کوچکی از جامعه‌ی رسانه‌ای ما، زمانی که پای منافع شخصی پیش می‌آید، آرمان اصلی و اصول حرفه‌ای کار را فراموش کرده و خواسته یا ناخواسته، موازی با خواسته‌های حکومت ایران برای مخدوش کردن فعالیت‌های رسانه‌های برون‌مرزی عمل می‌کنند. دو مثال روشن در این زمینه:

موفقیت «ارتش سایبری ایران» در هک کردن سایت «زمانه» در ژانویه ۲۰۱۰؛ حرکتی که در صورت همکاری یک شخصیت کلیدی پیشین در «زمانه»، قابل پیشگیری بود و همچنین استفاده از یادداشت مغرضانه‌ی یکی از همکاران پیشین بخش خبری که چندی پیش، مورد استفاده روزنامه کیهان (چاپ تهران) در تاختن به «زمانه» قرار گرفت.

هر چند این تلاش‌ها همگی نتیجه معکوسی را در بر داشته ولی به هر رو، تجربه‌هایی بسیار تلخ برای رادیو زمانه پدید آورد. به همین خاطر، استثناها را بزرگ‌ نمی‌کنیم و بهتر همان که تنها، از خودگذشتگی بسیاری از همکاران که گاه روزانه بیش از دوازده ساعت به کار پرداختند را در ذهن نگاه داریم.

یکی از مهم‌ترین دستاوردهای سال گذشته، چرخش «زمانه» به سوی رسانه‌ای است که محور آن، اطلاع‌رسانی با رعایت اصول «حرفه‌ای» است. «زمانه» پیش از آن، بیشتر به مجموعه‌ای از وبلاگ‌های شخصی شباهت داشت در صورتیکه هدف «زمانه» از آغاز، جذب شهروندان خبرنگار، آموزش آنها، و فراهم کردن زمینه‌های روزنامه‌نگاری حرفه‌ای برای آنها بود. روندی که همزمان به شنیدن «صداهای ناشنیده» منجر شود. در عمل اما کاملاً چنین نشد. از یک سو «زمانه» در اختیار حلقه‌ای از برخی نویسندگان و اندیشمندان قرار گرفت تا اندیشه‌های خود را از این تریبون بیان کنند. در حاشیه، برخی وبلاگ‌نویسان هم به این مجموعه راه پیدا می‌کردند.

معیار کار حرفه‌ای، تنها بالا بردن لحظه‌ای تعداد کلیک روی مطلب نیست. حق‌الزحمه کلان هم نیست. به همین خاطر، در نخستین گام، در تارنمای «زمانه» شرایطی فراهم کردیم که فرد در خدمت رسانه قرار گیرد و نه رسانه به شکل یک تریبون در خدمت برخی افراد درآید. بخش‌های «زنان»، «دگرباش»، «خیابان» و ... دقیقاً در همین راستا و برای جذب بیشتر شهروندان خبرنگار در سایت «زمانه» ایجاد شده‌اند.

فعالیت‌ها تنها به رادیو و سایت محدود نشده است. بطور مثال «زمانه» نشستی درباره وضعیت حقوق بشر در ایران با سخنرانی شادی صدر در پایتخت هلند برگزار کرد و همچنین در برنامه بزرگداشت احمد شاملو و رونمایی نسخه‌ی هلندی سروده‌های او در کتابخانه عمومی آمستردام، «زمانه» پشتیبان رسانه‌ای برنامه بود.

رادیو زمانه تا پیش از این، در نزدیک شدن به برخی خطوط قرمز مردد بود. به همین دلیل، علیرغم همه تلاش‌های شماری از همکاران، در برخی موارد، گاهی مُهر حاکمیت بر گونه این رسانه حس می‌شد. بحث‌هایی که توسط بسیاری از چهره‌های سیاسی و فرهنگی مخالف حکومت مطرح بود در آن زمان در «زمانه»، نادیده انگاشته می‌شد و تا جایی پیش رفت که یکی از مهمترین روزنامه‌های هلندی به دلیل همین شرایط، «زمانه» را در گزارشی مفصل، «رادیو تهران» خواند. انتشار چنین مطلبی البته با افراط همراه بود ولی به هر رو از نبود فضای کاملاً باز در «زمانه» حکایت می‌کرد؛ رویکرد انحصاری، دست به عصا راه رفتن‌ و یکی به نعل، یکی به میخ‌زدن، هم نارضایتی بخشی از مخاطبان را در برداشت و هم ایجاد چهره‌ی مبهم بیرونی. اکنون تنها در مجله نو بنیاد ادبی «خاک» آثار بیش از یکصد نویسنده و شاعر تبعیدی در چند ماه اخیر مطرح شده. نگرش‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، در صورت رعایت اصول بنیادین مطبوعاتی مانند عدم توهین و تهمت، امکان نشر می‌یابند.

حفظ کردن این فضای باز و شفاف، تنها با پشتیبانی مخاطبان و همکاران میسر است؛ با ارائه‌ی ایده، پیشنهاد و انتقاد صریح و محکم نسبت به آنچه که در تضاد با آزادی بیان و فکر می‌بینند.

دستاورد با ارزش و خوشایند دیگر برای ما، گسترش همکاری و ایجاد فضای صمیمی‌تر بین «زمانه» و دیگر رسانه‌های فارسی‌زبان در دنیاست. در بسیاری موارد ما و همکارانمان در بُن، لندن، واشینگتن و ... با رعایت حقوق طرفین، از نتیجه زحمات یکدیگر استفاده کرده‌ایم و بارها همکاران ما و آنها در برنامه‌های یکدیگر به عنوان میهمان شرکت داشته‌اند. این فضایی است که پیش از این‌هم باید شکل می‌گرفت چون همه ما به شیوه‌های گوناگون در یک راه گام برمی‌داریم؛ برای یک هدف که ارائه اطلاعات آزاد و نگرش‌های گوناگون به هم‌میهنانی است که دولت، با تمام توان، آنها را از دستیابی به چنین اطلاعات و نگرش‌هایی باز می‌دارد.

در برابر سم‌پاشی‌هایی که به برخی از آنها اشاره شد، دلیل سکوت رسانه‌ای ما، تمرکز روی کار و دور بودن از هیاهوی شایعه‌سازان بود و نه دلیلی بر درستی ادعاهای آنان. اکنون اما ادامه‌ی این سکوت به سوءاستفاده برخی مغرضان منجر شده است. کوچکترین خطای املایی که در تمام رسانه‌ها پیش می‌آید در کوتاهترین زمان ممکن سر از وبلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی درمی‌آورد؛ مسایل درون‌سازمانی بی توجه به ابتدایی‌ترین تعهدات کاری، پخش می‌شود و به بهانه‌ی آن فریاد می‌زنند که «زمانه از دست رفته»؛ غافل از آن‌که «زمانه» از دست آنها رفته...

ناظران منصف اما همان مخاطبان «زمانه» هستند که خارج از این دایره چرکین، تنها نتیجه زحمات را می‌بینند و در یک سال گذشته نیز علیرغم این فضاسازی‌های کاذب، با مهر خود، ما را مصمم و پر انرژی نگه داشتند. پاداش ما افزایش قابل توجه مخاطبان «زمانه» است.

در تابستان سال گذشته، زمانی که سردبیری «زمانه» را به عهده گرفتم، بخش رادیو، عملکرد کامل رادیویی نداشت، بلکه در بیشتر موارد تامین‌کننده سایت بود. اکنون اما با همکاران، طرح‌هایی تدارک دیده‌ایم که بخش رادیو را تا حدود سه ماه آینده تجدید ساختار کنیم. طرح‌های دیگری هم برای گسترش «زمانه» به عنوان یک تارنمای «چند رسانه‌ای» در دست است.

متاسفانه گاه به دلیل شرایط بسیار بسته در ایران و موضع‌گیری خصمانه دولت ایران، روزنامه‌نگاران و فعالان سرشناس در ایران حتا در زمینه‌های غیر سیاسی، تنها به این خاطر که در آنجا زندگی می‌کنند نمی‌توانند با نام واقعی خود قلم بزنند. علیرغم آنکه «زمانه» تنها در راه اطلاع‌رسانی گام برمی‌دارد و به عنوان یک «رسانه» موضع سیاسی ندارد، حکومت ایران از هر فرصتی استفاده کرده تا بین «زمانه» و مخاطبان شکاف ایجاد کند. جمهوری اسلامی حتا دولت هلند را به دلیل تامین مالی «زمانه» به دخالت در امور ایران متهم کرده است. خوشبختانه این حرکت‌ها مانعی جدی برای ما به‌وجود نیاورده ولی باید اعتراف کنم که گهگاه مشکلاتی در تولید خبر و گزارش ایجاد می‌کند. همچنین علیرغم فیلترشدن تارنمای «زمانه» در ایران، بسیاری از جوانان با عبور از این سد به راه‌های گوناگون، برنامه‌های «زمانه» را پی‌گیری می‌کنند و حتا ویدئوها، عکس‌ها و مطالب‌شان را برای رسانه‌ای که به آن اعتماد دارند می‌فرستند. برای مشارکت بیشتر این گروه از مخاطبان هم طرح‌هایی در دست تهیه است.

در مجموع کارنامه‌ی سالی که گذشت در چند محور اصلی قابل بررسی است:

- باز سازی اداری «زمانه» بر طبق استانداردهای بین‌المللی

- بازسازی نظام مالی «زمانه» و نجات آن از یک ورشکستگی قطعی

- تغییر رویکرد «زمانه»، از فرد به موضوع، و طبعاً مشارکت بیشتر شهروندان، نویسندگان، شاعران و روزنامه‌نگاران در تولید رسانه‌ای همراه با تأکید بیشتر بر مشارکت مردمی، رعایت اصول کاری در جهت اطلاع‌رسانی آزاد در یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ ایران

- نظارت رو به گسترش بر کیفیت مطالب با ایجاد شبکه‌های ویراستاری که همچنان ادامه دارد

- تنظیم آیین‌نامه ویراستاری که بزودی منتشر می‌شود

- افزایش آمار بازیدکنندگان سایت «زمانه» و تعداد مطالب منتشر شده – با توجه به جنبه کیفی - در هر روز و با در نظر داشتن میزان بودجه که به مراتب کاهش یافته است

- کاهش وابستگی سایت به رادیو

- و چیدمان سامان‌مندتر موضوعات طرح شده در مقاله‌ها، گزارش‌ها، گفتگوها و اولویت‌‌بندی دقیق‌تر

طرح‌هایی که برای آینده در نظر داریم هم به شکل کلی عبارتند از:

- تجدید ساختار برنامه‌های رادیویی برای جلب گسترده‌ی شنوندگان در ایران.

- افزایش مشارکت مخاطبان در تولید

- گسترش نظارت برای بهبود کیفیت مطالب با یاری ویراستاران کارآزموده

- دگرگونی فرم و گسترش تارنمای «زمانه» به عنوان یک سایت چند رسانه‌ای

گسترش و پدید آوردن ایده‌های تازه، موضوعی نیست که تنها به گروه همکاران کنونی «زمانه» در داخل و خارج از آمستردام محدود شود. همه پارسی‌زبانان که شمار آنها از صد میلیون بیشتر است می‌توانند اندیشه‌های خود را با ما مطرح کنند. «زمانه»، زمانه‌ی شماست. با آن همراه باشید.