خشت آخر استاد

بیژن روحانی

شنیدن فایل صوتی

درگذشت دکتر باقر آیت الله زاده شیرازی ، معمار، محقق و مرمت گر برجسته بی شک مهمترین و در عین حال ناگوارترین خبر میراث فرهنگی ایران در هفته جاریست.

باقر آیت الله زاده شیرازی، عکس از هادی جهان آبادیان

تحصیلات
شیرازی در سال ۱۳۱۵ خورشیدی (۱۹۳۶ میلادی) در شهر نجف به دنیا آمد و تحصیلات خود را در رشته معماری در دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۲ به اتمام رساند و آنگاه برای ادامه تحصیل به ایتالیا رفت. او در ایتالیا در مدرسه تخصصی مرمت دانشکده معماری دانشگاه رم دوره حفاظت آثار تاریخی را گذارند و پایان نامه خود را در مورد مرمت بازار اصفهان زیر نظر پروفسور دآنجلیس دوسات De Angelis d'Ossat معمار و مرمت گر مشهور ایتالیایی به انجام رساند.

همچنین او جزوگروه‌هایی بود که در دهه شصت میلادی در یکی از اولین دوره‌های ایکروم، مرکز بین المللی حفاظت و مرمت میراث فرهنگی در رم شرکت کرد. شیرازی در سال ۱۳۵۴ برای شرکت در یک دوره آموزشی مرمت بناهای سنگی به شهر یورک انگلستان رفت.

اصفهان، نقطه آغاز
شیرازی در بازگشت به ایران به عنوان سرپرست دفتر فنی سازمان حفاظت از آثار باستانی به استان اصفهان می‌رود و کار خود را از آنجا آغاز می‌کند. ساختمان کوچکی در یکی از باغ‌های نطنز به نام شربت خانه از اولین بناهای مرمت شده توسط او ست.

شیرازی در طول بیش از ده سال حضور خود در اصفهان بخش مهمی از بناهای تاریخی این شهر از جمله میدان نقش جهان، بخش‌هایی از بازار، خانه‌های دوره صفوی، مدرسه چهارباغ و بسیاری از بناهای دیگر را تعمیر کرد.

پروژه مرمت عالیقاپو، چهل ستون و هشت بهشت که توسط موسسه شرق شناسی ایتالیا (ایزمئو) و مشارکت دفتر حفاظت از آثار باستانی اصفهان به سرپرستی شیرازی صورت گرفته بود، توانست در اولین دوره جایزه بنیاد معماری آقاخان (۱۹۷۸-۱۹۸۰) برنده شود.

بدون تردید در میان تخصص‌ها و تحقیقات شیرازی در زمینه شناخت آثار تاریخی ایران، شناخت عمیق او از اصفهان جایگاه ويژه‌ای دارد. او همواره در خاطراتش بخشی از شناخت خود از اصفهان را مدیون آشنایی با مردی عارف مسلک به نام عباس بهشتیان می‌داند که وقتی او را به عنوان مهندس جوان تازه از فرنگ برگشته در مسند ریاست دفتر حفاظت از آثار تاریخی می‌بیند، تصمیم می‌گیرد او را با لایه‌های تو در تو و ناشناخته آثار تاریخی و فرهنگی اصفهان آشنا کند. شیرازی در دهه هفتاد میلادی نمایشگاهی را در لندن با عنوان "اصفهان شهر نور" Isfahan city of Light برگزار می‌کند که باعث شناساندن تاریخ طولانی، پیچیده و پربار این شهر در سطح بین المللی می‌شود.

ارگ بم محل برگزاری سه دوره کنگره تاریخ معماری ایران

تشکیل سازمان میراث فرهنگی
پس از انقلاب یکی از مهمترین کارهای شیرازی نوشتن اساسنامه و پایه گذاری سازمان جدیدی است به نام سازمان میراث فرهنگی کشور که از ادغام چندین سازمان مختلف به وجو می‌آید. پیش از آن سازمان حفاظت از آثار باستانی، اداره کل موزه‌ها، مراکز باستان‌شناسی و مردمشناسی همگی واحدهای اداری جداگانه‌ای که با تشکیل سازمان میراث به آن پیوستند و مجموعه هماهنگی را به وجود آوردند.

دایره المعارف معماری ایرانی
شیرازی مهمترین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران را بنیان گذار کرد. کنگره‌ای که سه دوره متناوب در ارگ تاریخی بم برگزار شد و آخرین دوره آن نیز در سال ۱۳۸۵ بود . در غیاب یک دایره المعارف جامع در باب تاریخ معماری و شهرسازی ایران، مجموعه مقالات دوره‌های کنگره ارگ بم، یکی از مهم ترین منابع تحقیقاتی در این زمینه است که تمام آنها با پشتکار فردی شیرازی چاپ و منتشر شدند.

شناخت عمیق او از معماری ایرانی و تسلطش بر دانش روز،باعث شده بود تا هر طراح، معمار و مرمت گری که در زمینه شناخت و یا حفاظت از میراث فرهنگی فعالیت می‌کرد مشتاق راهنمایی‌ها و نظریات تخصصی او باشد. بنابراین بدون تردید نقش شیرازی در بخش اعظم طرح‌های پژوهش و حفاظت از میراث فرهنگی در سال‌های اخیر غیر قابل تردید است.

عمارت مسعودیه و مکتب شیرازی
در سال ۱۳۷۶ مجموعه باغ و عمارت قاجاری مسعودیه در میدان بهارستان از طرف وزارت آموزش و پرورش به سازمان میراث فرهنگی واگذار شد و شیرازی خود سرپرستی پروژه مطالعه و مرمت این مجموعه را برعهده گرفت.

شیرازی در تدریس نیز به شیوه خاص خود معتقد بود. او به قول خودش برای فرار از کلاس‌های تنگ و تاریک دانشگاه و محدود نماندن در دو ساعت تدریس رسمی، تعدادی از کلاس‌های خود را به عمارت مسعودیه منتقل کرد و دانشجویانش، فراتر از ساعات رسمی مقرر در تقویم آموزشی در کنار او به آموزش‌های تئوری و عملی می‌پرداختند. در یکی دو سال اخیر امکان حضور وبرگزاری کلاس در عمارت مسعودیه از او سلب شد.

عمارت مسعودیه در تهران

منشور مرمت ایران
شیرازی عضو و مدیرعامل موسسه ایکوموس ایران نیز بود. ایکوموس یا شورای بین المللی بناها و محوطه‌های تاریخی ، موسسه‌ای است غیر دولتی و مرکب از افراد علاقه مند و متخصص میراث فرهنگی. یکی از جدی ترین پروژه‌های نیمه کاره شیرازی در این موسسه تدوین منشور ملی مرمت ایران بود. او معتقد بود هر کشوری با توجه به فرهنگ، تاریخ و خصوصیات بومی و اقلیمی خود و ضمن پذیرش اصول علمی و جهانی مرمت باید منشوری را در سطح ملی تهیه کند که راهگشای محققان و مرمتگران این رشته باشد.او همچنین از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۸۱ مدیر مسئول مجله علمی فرهنگی اثر بود.

بررسی تاثیر شیرازی بر جریان مرمت علمی در ایران و جمع آوری مقالات، طرح‌ها، ایده‌ها، سخنرانی و جزوه‌های او، ضرورتی است انکار نشدنی.

فعالیت‌های متعدد شیرازی فرصت نوشتن کتاب و انتقال تجربیات ارزشمندش را از او گرفت و این همواره نکته‌ای بود که دوستان و همکاران نزدیکش مدام به او گوشزد می‌کردند.

درگذشت او در مراسم بزرگداشتش در فرهنگستان هنر ایران، گنجینه بزرگی از دانش معماری ایرانی را زیر خاک پنهان کرد.