ثبت دهمین مجموعه تاریخی ایران در یونسکو

بیژن روحانی

ایران توانست دهمین اثر تاریخی خود را در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو ثبت کند. در سی و سومین نشست کمیته میراث جهانی که در سویل در جنوب اسپانیا برگزار می‌شود، ساختارهای آبی شوشتر پس از بررسی کارشناسان رای لازم را برای ثبت در فهرست میراث جهانی به دست آورد. قدمت بعضی از قسمت‌های این مجموعه به دوران هخامنشی می‌رسد.

پیش از این از ورود فاضلاب شهری به داخل این مجموعه به عنوان تهدیدی جدی در راه ثبت جهانی آن یاد می‌شد. اما ایران در برنامه مدیریتی ارائه شده خود به سازمان یونسکو متعهد شده‌است تا ظرف چند سال آینده مشکلات باقی مانده را برطرف کند.

آبشارها و آسیاب‌های شوشتر، منبع: UNESCO/Yalda Moaiery

ورود گسترده فاصلاب‌های شهری و همچنین دفع ناقص زباله در بعضی قسمت‌ها باعث آلودگی شدید محیطی در آبشارها و سایر ساختارهای آبی و تاریخی شوشتر شده بود. اکنون تعدادی از لوله‌های فاضلاب به طور موقت مسدود شده‌اند اما ایران می‌بایست برای ارائه یک راه حل نهایی مطابق برنامه مدیریتی تلاش کند. این برنامه باید شامل راه‌اندازی سیستم دفع و تصفیه فاضلاب شهری در شوشتر باشد که بتواند مشکل فاضلاب این شهر تاریخی را برطرف کند.

ساختارهای آبی-تاریخی شوشتر مجموعه‌ای است شامل بندها، پل‌ها، آبشارها و آسیاب‌هایی که همگی با هم یک ساختار بزرگ کنترل و توزیع آب را در خوزستان ایران تشکیل می‌داده‌اند. برخی از اجزای این ساختار بزرگ و پیچیده در زمان داریوش یکم پادشاه هخامنشی ساخته شده‌است.

مجموعه آسیاب‌ها و آبشارها، منبع: shushtarchtb.ir

در این ساختار بزرگ، دو نهر یا کانال انحرافی آب را از رودخانه کارون به شهر شوشتر انتقال می‌دادند. رود گرگر یکی از این رودها یا کانال‌های مصنوعی است. این نهر پس از جدا شدن از کارون و طی کردن مسیری به طول ده‌ها کیلومتر دوباره به کارون می‌پیوندد. برای کنترل حجم آب این رودخانه لازم بوده تا عمق آن را به میزان لازم تنظیم کرده و مانع از عمیق شدن آن بر اثر عبور مداوم جریان آب شوند. به همین خاطر کف رودخانه را سنگفرش کرده بودند. این رود در سر راه خود وارد تونل‌هایی شده و به این ترتیب آسیاب‌های شوشتر را به حرکت در می‌آورد و سپس به صورت آبشار از دل صخره‌های عظیم خارج می‌شود.رودخانه گرگر از بزرگ‌ترین رودخانه‌های دست‌ساز یا مصنوعی در ایران است. آب بعد از خروج از آبشارها وارد دشتی به وسعت چهل هزار هکتار در جنوب شهر شوشتر می‌شود. این مجموعه بزرگ همچنین دارای قلعه‌ای به نام «قلعه سلاسل» نیز بوده که به عنوان پایگاه مدیریت آب در منطقه عمل می‌کرده است؛ جایی که در اصل نقطه و کانون مرکزی هدایت و کنترل آب در دشت حاصل‌خیز خوزستان بوده. این قلعه تا دوران قاجار نیز به فعالیت خود ادامه می‌داده‌است.

درسدن در آلمان از فهرست میراث جهانی خارج شد، عکس: Spiegel

احداث بخش مهم دیگری از ساختارهای آبی شوشتر را به شاپور یکم، پادشاه ساسانی نسبت می‌دهند. بند میزان یا بند قیصر یکی از این تاسیسات آبی است که به احتمال زیاد در دوران شاپور یکم ساخته شده‌است. این بند کار تقسیم آب را بر عهده داشته به‌طوری که آب رودخانه را به نسبت‌های متفاوت تقسیم می‌کرده و چهار دانگ از حجم آب را به یک سمت و دو دانگ باقی مانده را به سمتی دیگر هدایت می‌کرده‌است.
در سی و سومین نشست سالانه مرکز میراث جهانی یونسکو که از۲۲ تا ۳۰ ماه ژوئن در اسپانیا برگزار می‌شود، پس از بررسی پرونده‌های ارسالی از کشورهای مختلف، آثار و محوطه‌های جدیدی به فهرست میراث جهانی اضافه شدند. به غیر از ساختارهای آبی شوشتر، کوه مقدس سلیمان در قرقیزستان، مجموعه‌ای از گورهای سلطنتی در جمهوری کره، برج هرکول در اسپانیا و یک آباره یا مجرای انتقال آب در بریتانیا نیز جزو مجموعه‌ها و آثار جدیدی هستند که به این فهرست پیوسته‌اند.

اما در کنار ثبت این آثار تاریخی، یونسکو یک اثر را نیز از فهرست خود خارج کرد. درسدن در آلمان به دلیل رعایت نکردن ضوابط مربوط به میراث جهانی از این فهرست خط خورد. درهٔ «الب» درسدن که پیش از این به عنوان یک منظر فرهنگی با آثاری تاریخی از سده‌های هجدهم و نوزدهم به ثبت رسیده بود به دلیل تداوم عملیات احداث یک پل بزرگ چهار خطه و مخدوش شدن اصالت منظر آن از این فهرست خارج شد.

پیش از این سازمان یونسکو به ایران نیز در مورد میدان نقش جهان در اصفهان هشدار داده بود و خواستار کم کردن از ارتفاع برج جهان نما در نزدیکی میدان شده بود. ایران گرچه کوتاه کردن ارتفاع این برج را آغاز کرده اما هنوز دو طبقه دیگر از ارتفاع غیرمجاز آن باقی مانده است