ثبت جهانی هم آثار را نجات نمی‌دهد

بیژن روحانی

آیا ثبت آثار تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به تنهایی برای حفاظت و نگهداری آن‌ها کافی است؟ این پرسش وقتی اهمیت خود را بیشتر نشان می‌دهد که بدانیم تعدادی از آثار ثبت جهانی شده در ایران با مشکلاتی در زمینه حفاظت و برنامه مدیریت روبه‌رو هستند.

کمتر از یک ماه پس از ثبت جهانی ساختارهای آبی شوشتر، اکنون بخشی‌هایی از آن فرو ریخته و تخریب شده است. ساختارهای آبی شوشتر در جریان آخرین نشست کمیته میراث جهانی که در سویل در جنوب اسپانیا برگزار شد، به عنوان دهمین مجموعه تاریخی ایران به ثبت رسید.

این مجموعه دربرگیرنده بندها، پل‌ها، آبشارها و آسیاب‌هایی است که همگی با هم یک ساختار بزرگ کنترل و توزیع آب را در خوزستان ایران تشکیل می‌داده‌اند. برخی از اجزای این ساختار بزرگ و پیچیده در زمان هخامنشی و برخی دیگر از قسمت‌های آن در دوران ساسانی ساخته شده است.

فرو ریختن بخشی از ساختارهای آبی شوشتر (عکس: خبرگزاری مهر)

اما درست چند روز پس از ثبت شدن این مجموعه تاریخی، بخشی از کناره یکی از پل‌های روی رودخانه گرگر فرو ریخت. به گزارش خبرگزاری مهر دلایل متفاوتی برای فرو ریختن این بخش از ساختارهای آبی شوشتر عنوان شده؛ اما دلیل اصلی آن هم‌چنان تحت بررسی است.

با این حال یکی از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی روش‌های غیر اصولی مرمت را عامل اصلی تخریب عنوان کرده است. به گزارش مهر، بنا بر اظهارات مجدالدین رحیمی به احتمال زیاد حفر چاه‌هایی توسط مرمت‌گران سازمان میراث فرهنگی برای مقاوم‌سازی این نقطه از مجموعه، در عمل باعث فرو ریختن آن شده است.

این کارشناس سازمان میراث اعلام کرده است در حالی که چاه‌ها می‌بایست مرحله به مرحله حفر و سپس با ملات‌های مقاوم‌کننده پر می‌شدند، مرمت‌گران در یک مرحله و هم‌زمان اقدام به حفر چندین حلقه چاه به عمق 10 متر کردند که این عمل موجب تخریب و فرو ریختن این بخش شده است.

چاه‌هایی که فرو ریخته‌اند (عکس: خبرگزاری مهر)

ساختارهای آبی شوشتر گرچه هم‌اکنون در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده، اما هم‌چنان با مشکل ورود فاضلاب‌های شهری روبه‌روست. ایران در برنامه مدیریتی خود که به این سازمان ارائه داده، متعهد شده است ظرف چند سال آینده مشکلات باقی‌مانده را برطرف کند.

اما این نخستین بار نیست که پس از گذشت مدت اندکی از ثبت یک مجموعه در فهرست میراث جهانی، مشکلات حفاظتی و مدیریتی آن آشکار می‌شود.

در سال ۱۳۸۵ درست یک ماه پس از ثبت جهانی بیستون، شرکت پتروشیمی پلیمر کرمانشاه حریم این اثر تاریخی را نقض کرد و شرکت مخابرات نیز با حفر کانال‌هایی جهت عبور کابل‌های مخابراتی به بخش‌هایی از آثار ساسانی و ایلخانی در نزدیکی پل خسرو آسیب‌ وارد کرد.

مسئولان شرکت پلمیر کرمانشاه تأکید داشتند فعالیت آن‌ها در حریم مجموعه بیستون با موافقت سازمان میراث فرهنگی انجام می‌شود؛ اما مسئولان میراث فرهنگی منکر وجود توافقاتی در این زمینه شدند. اما با وجود مخالفت‌های این سازمان با حضور شرکت پلیمر در حریم بیستون، این شرکت هم‌چنان به فعالیت خود ادامه داد.

مجموعه آبشارها و آسیاب‌های شوشتر (عکس: پایگاه بناهای آبی تاریخی شوشتر)

گنبد سلطانیه نیز که در سال ۱۳۸۴ به ثبت جهانی رسید، اکنون با مشکلاتی در زمینه ساخت و ساز در عرصه و حریم خود روبه‌رو است. در پایان سال گذشته تداوم ساخت و ساز روی آثار مدفون دوران ایلخانی در عرصه گنبد سلطانیه، اختلافاتی را میان سازمان میراث فرهنگی و شهرداری این شهر به وجود آورد. در حالی که مسئولان شهرداری تأکید داشتند تمام ساخت و سازها با موافقت رییس میراث زنجان آغاز شده او امضاء خود در پای موافقت‌نامه‌های ساخت و ساز را تکذیب کرد.

در پی این جریانات «چون لی هان» رییس دفتر منطقه‌ای یونسکو در ایران هشدار داد چنان‌چه روند ساخت و ساز در حریم درجه اول سلطانیه ادامه پیدا کند، ممکن است این محوطه به فهرست میراث در خطر سازمان یونسکو وارد شود. او همان زمان از مسئولان سازمان میراث فرهنگی ایران خواست تا مانع از تکرار تجربه تلخ میدان نقش اصفهان و برج «جهان‌نما» در حریم آن شوند.

نقش‌برجسته و کتیبه بیستون در نزدیکی کرمانشاه

روند ثبت آثار ایران در فهرست میراث جهانی از سال ۱۹۷۹ آغاز شد. ایران در آن سال توانست هم‌زمان سه اثر پارسه (تخت جمشید) میدان نقش جهان و زیگورات چغازنبیل را در میراث جهانی ثبت کند؛ اما پس از آن این روند با وقفه‌ای بسیار طولانی روبه‌رو شد تا این که در سال ۲۰۰۳ (۱۳۸۲) پرونده تخت سلیمان مورد پذیرش کمیته میراث جهانی قرار گرفت.

از آن پس شتابی برای ثبت آثار ایران در این فهرست به وجود آمد و برخی مسئولان سازمان میراث از نیاز ایران به ارسال چند پرونده در سال به یونسکو سخن گفتند، در حالی که طبق آیین‌نامه‌های فعلی این کمیته، هر کشور می‌تواند تنها سالی یک پرونده را در زمینه میراث فرهنگی برای بررسی ارائه کند.

فرو ریختن بخشی از سازه‌های مجاور آثار آبی شوشتر و دیگر اتفاقاتی که برای سایر آثار ثبت‌شده پیش آمده، نشان می‌دهد ثبت یک اثر تاریخی و بالا بردن آمار محوطه‌های ثبتی نمی‌تواند به تنهایی هدف نهایی سازمان میراث فرهنگی تلقی شود، بلکه مهم‌تر از آن تدوین برنامه‌های مدیریتی و حفاظتی از اثر است.

محوطه‌های میراث جهانی هر کدام باید از بالاترین استانداردهای مدیریتی و حفاظتی برخوردار باشند، اما به نظر می‌رسد برخی محوطه‌ها نه تنها دارای طرح‌های حفاظتی بلندمدت و آینده‌نگر نیستند، بلکه حتی طرح‌های کوتاه‌مدت مرمتی آنان نیز در عمل نتایج مخربی به بار می‌آورد.

ثبت آثار تاریخی چه در فهرست آثار ملی و چه فراتر از آن در فهرست میراث جهانی یونسکو، تعهدات و مسئولیت‌های قانونی را برای دولت و سازمان میراث فرهنگی به همراه دارد که سر باز زدن از انجام آن تعهدات فلسفه ثبت آثار را زیر سؤال می‌برد.